Ψυχοθεραπευτικές Κοινότητες: Ὁμαδικο-ἀναλυτικό Μοντέλο

Ψυχοθεραπευτικές Κοινότητες: Ὁμαδικο-ἀναλυτικό Μοντέλο [1]

Βασικές ἐπιδιώξεις

Ἡ θεραπεία ἀσθενῶν χωρίς ἐγκλεισμούς καί ἀποκλεισμούς, κυρίως μέ ψυχοθεραπευτικές μεθόδους, χωρίς ν’ ἀποκλείεται καί ὁποιαδήποτε ἄλλη προσέγγιση, ἀρκεῖ αὐτή νά σέβεται τήν προσωπικότητα τῶν θεραπευομένων, ἀλλά καί νά μήν ἐκθέτει τόν αὐτοσεβασμό καί τήν ἀξιοπρέπεια τῶν θεραπευτῶν (Τσέγκος, 2012).  Ἀκραία, ἰδανική ἐπιδίωξη εἶναι νά καταστοῦν ὅλα τά μέλη τῆς Κοινότητας (θεραπευόμενοι καί θεραπευτές) αὐθεντικοί, αὐθόρμητοι, σταθεροί καί ἱκανοί στήν ἀνάληψη ὑπευθυνοτήτων (Τσέγκος 2002, σελ. 241).

Ἡ ψυχική ἀσθένεια δέν μπορεῖ παρά νά ὀφείλεται σέ μία διαταραγμένη σχέση τοῦ ἀτόμου μέ τό δικό του κοινωνικό δίκτυο καί, κατ’ αὐτόν τόν τρόπο, δέν εἶναι δυνατόν τό τελευταῖο νά ἰαθεῖ, παρά μόνον μέ τήν ἐξομάλυνση τῆς βασικῆς αὐτῆς σχέσης (Foulkes 1975, σελ. 12).

Ἡ Ὁμαδικο-αναλυτική Ψυχοθεραπευτική Κοινότητα, εἶναι ἕνα πρωτότυπο σχῆμα, τό ὁποῖο ἀποτελεῖ μέρος τῆς πολυπαραγοντικῆς προσέγγισης τοῦ Θεραπευτικοῦ Τομέα. Στό Α.Ψ.Κ. ὁ θεραπευτικός προσανατολισμός εἶναι σαφῶς πραγματιστικός (κλινικός), δίνεται δηλ. πάντα ἔμφαση στό τί εἶναι χρήσιμο γιά τόν θεραπευόμενο, ἀφοῦ ἔχει προηγηθεῖ μία ὁλοκληρωμένη ἀξιολόγηση τῆς προσωπικότητας.

Κλινικός Προσανατολισμός καί Εὐελιξία

Οἱ θεωρητικές ἀφετηρίες μας, ἡ Ὁμαδική Ἀνάλυση καί ἡ Θ.Κ., δέν εἶναι τυχαῖες. Εἶναι καί οἱ δύο ὁμαδικές, κατάλληλες γιά πολυπαραγοντικά σχήματα καί μέ σημαντικά ἀποτελέσματα στή θεραπεία σοβαρῶν ψυχιατρικῶν διαταραχῶν (Τσέγκος 1995). Ἡ ὁμαδικοαναλυτική παιδεία στήν οὐσία της, θεωροῦμε ὅτι εὐνοεῖ τήν εὐελιξία καί τή δημιουργική προσαρμογή. Αὐτά τά χαρακτηριστικά, ἄλλωστε, διαπνέουν ὅλο του τό ἔργο τοῦ Foulkes. Χαρακτηριστικά ἀναφέρει: Πράγματι, εἶναι ἐγγενές στήν ὁμαδικοαναλυτική προσέγγιση τό γεγονός ὅτι ἀποφεύγονται ἡ ἄκαμπτη ὀργάνωση καί ὁ ἱδρυματισμός ὥστε νά ἐπιτραπεῖ ἡ μέγιστη εὐελιξία σέ συνθῆκες διαρκοῦς ἀλλαγῆς. Διευθετήσεις πρέπει νά γίνονται, δημιουργικές καί μέ γνώμονα τίς πραγματικές συνθῆκες (Foulkes 1964, σελ. 238).

Ὁρισμός

Εὐθύς ἐξ ἀρχῆς ἀποφασίσαμε νά μήν ἀντιγράψουμε κανένα προϋπάρχον κοινοτικό μοντέλο τοῦ ἐξωτερικοῦ. ῾Η ἁπλή αὐτή ἀρχή ὑπῆρξε ὄντως σοφή καί σωτήρια, γιά τήν προοδευτική διαμόρφωση τῆς φιλοσοφίας, ἡ ὁποία στηριζόταν σέ ἕναν προσανατολισμό κλινικά ἀποτελεσματικό. Ἀποτέλεσμα ἦταν τό κοινοτικό στοιχεῖο νά διαποτίσει τίς πολλαπλασιαζόμενες δραστηριότητες, νά ἐπιτείνει τόν θεωρητικό προβληματισμό, πού κατέληξε καί στή διατύπωση ὁρισμοῦ:

Θεραπευτική ἤ Ἐκπαιδευτική Κοινότητα εἶναι ἡ μέθοδος ψυχοθεραπείας ἤ ἐκπαίδευσης, ἡ ὁποία μέ σαφήνεια, ὑπευθυνότητα καί εὐελιξία κινητοποιεῖ καί χρησιμοποιεῖ τό ὑγιές καί πραγματικό τμῆμα τοῦ Ἐγὠ τῶν πελατῶν μέ σκοπό τήν προσωπική ἐξέλιξη ἀλλά καί τήν εὔρυθμη λειτουργία τοῦ χώρου, ἐπιδιώκοντας νά ἀποκομίσουν τό μέγιστο σέ γνώσεις καί ἐμπειρίες στό σχετίζεσθαι καί στό συντονίζειν (Τσέγκος, 1988, καί 2002 ).

Ἐνδείξεις – Ποιοί παραπέμπονται

• Ὅσοι παρουσιάζουν, κάθε εἴδους ψυχικῆς διαταραχῆς (ἀγχώδεις, καταθλιπτικές, ψυχωσικές, διαταραχές προσωπικότητας).
• Κυρίως ἐκεῖνες πού ἀποκαλοῦνται σοβαρές, μέ ἔκδηλη συμπτωματολογία, ὅπως ἀπομόνωση, ἀπόσυρση, ἐλλιπής ἐπαφή μέ τήν πραγματικότητα, χαμηλή λειτουργικότητα καί δέν ἀνταποκρίνονται θετικά στή μονοθεραπεία (φαρμακευτική ἀγωγή, δυαδική ψυχοθεραπεία ὁποιασδήποτε προσέγγισης).

Ποιός Παραπέμπει

• Ψυχίατροι, Ψυχολόγοι καί γενικώτερα Ψυχοθεραπευτές πού ἐκτιμοῦν ὅτι ὁ θεραπευόμενός τους χρήζει ἑνός ἐπί πλέον θεραπευτικοῦ / ὑποστηρικτικοῦ πλαισίου.
• Ἀπαραίτητη εἶναι ἡ συστηματική συνεργασία καί ἐνημέρωση τοῦ παραπέμποντος.

Ἡ Καθημερινή Ψυχοθεραπευτική Κοινότητα

Λειτουργεῖ ἀπό τό 1980 καί εἶναι ἡ πρώτη πού λειτούργησε στό Κέντρο καί ἐξ ὅσων γνωρίζουμε στήν Ἑλλάδα. Ἡ Κοινότητα αὐτή ἐπηρέασε ἄμεσα τή φιλοσοφία καί τή λειτουργία τῶν νεωτέρων Θ.Κ., καθ’ ὅσον ἡ δημιουργία τους βασίσθηκε στή σημαντική ἐμπειρία, ἡ ὁποία προέκυψε ἀπό τή μακρόχρονη λειτουργία της.

Λειτουργεῖ πέντε μέρες τήν ἑβδομάδα, καθ’ ὅλη τή διάρκεια τοῦ χρόνου, ἐκτός τῶν ἐπισήμων ἀργιῶν καί τῶν περιόδων διακοπῶν (δύο ἑβδομάδες τό Πάσχα καί τά Χριστούγεννα, ἑπτά ἑβδομάδες τό καλοκαίρι). Ἀποτελεῖται ἀπό ἕνα μεγάλο ἀριθμό ὁμάδων κατανεμημένων τόσο τό πρωί ὅσο καί τό ἀπόγευμα. Τό πρόγραμμα αὐτό δέν εἶναι ὑποχρεωτικῆς παρακολούθησης. Κάθε μέλος τῆς Κοινότητας ἐνθαρρύνεται νά κρατήσει τίς καθημερινές του δραστηριότητες ἤ νά τίς ξαναρχίσει (δουλειά, σπουδές), ἄν τίς ἔχει διακόψει πρόσκαιρα λόγῳ τῶν δυκολιῶν του.

Ἡ Δεκαπενθήμερη Ψυχοθεραπευτική Κοινότητα

Ἀπευθύνεται σέ ἄτομα, τά ὁποῖα εἴτε λόγῳ ἀντικειμενικῶν δυσκολιῶν (μακρινός τόπος διαμονῆς, ἐναλλασσόμενα ὡράρια κ.λ.π.) εἴτε γιά λόγους θεραπευτικούς, ἀδυνατοῦν ἤ δέν ἐνδείκνυται νά συμμετέχουν σέ ἑβδομαδιαῖες δραστηριότητες. Ἡ λειτουργία της βασίζεται σέ ἕνα πρωτότυπο καί ἀσυνήθιστο σχῆμα ἀπό πλευρᾶς συχνότητας, δηλ. 2 μέρες τήν ἑβδομάδα ἀνά 15 ἡμέρες.

Ἡ Δεκαπενθήμερη Κοινότητα ἀποτελεῖ χαρακτηριστικό παράδειγμα τῆς προσαρμοστικότητας, τήν ὁποία ὀφείλει νά ἐπιδεικνύει ἕνας θεραπευτικός ὀργανισμός, ἔτσι ὥστε νά ἀνταποκρίνεται καί νά προσαρμόζεται στίς ἑκάστοτε προκύπτουσες ἀνάγκες. Ἐπιπλέον, τά μακρά χρονικά μεσοδιαστήματα πού συνεπάγονται ἀπό τήν μικρότερη συχνότητα τῶν θεραπευτικῶν συναντήσεων ἐγείρουν σημαντικούς προβληματισμούς καί ἐνισχύουν τίς ὑποθέσεις (κυρίως τοῦ Ἰ.Κ.Τσέγκου) ὅτι εἶναι κατά τή διάρκεια τοῦ μεσοδιαστήματος μεταξύ τῶν θεραπευτικῶν συναντήσεων, πού συντελεῖται ἡ μονιμοποίηση καί σταθεροποίηση τῆς ἀλλαγῆς.

Ἡ Θερινή Θεραπευτική Κοινότητα

Πρόκειται γιά μία ἐποχιακή Θεραπευτική Κοινότητα, βραχείας διαρκείας. Λειτουργεῖ ἀπό τό 1988, κατά τή διάρκεια τῶν θερινῶν διακοπῶν καί ἀποτελεῖ ἕνα πρωτότυπο θεραπευτικό σχῆμα, τό ὁποῖο δημιουργήθηκε γιά νά καλύψει συγκεκριμένες ἀνάγκες τόσο τοῦ προσωπικοῦ (ἀνάγκη διακοπῶν), ὅσο καί τῶν θεραπευομένων, οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἄμεση ἀνάγκη θεραπείας κατά τήν περίοδο αὐτή. Ἡ θεραπεία στή Θερινή Κοινότητα παρουσιάζει πολλά ἀπό τά χαρακτηριστικά τῆς Βραχείας Ψυχοθεραπείας, δηλ. συγκεκριμένους στόχους, ὅπως ἡ ἀντιμετώπιση ὀξέων καταστάσεων, ἡ ἐξάλειψη τῶν συμπτωμάτων, καθώς καί ἡ βελτίωση τῆς λειτουργικότητας τοῦ ἀτόμου (Φωτοῦ, 1994).

Θεραπευτική Πορεία τοῦ Θεραπευόμενου στήν Κοινότητα

Διαδικασία Εἰσδοχῆς

• Τηλεφωνική ἐπικοινωνία τοῦ ἐνδιαφερομένου γιά τήν πρώτη συνάντηση.
• Συνάντηση μέ Θεραπευτή τῆς Κοινότητας. Συναποφασίζεται τό κατάλληλο, ἐξατομικευμένο, πρόγραμμα συμμετοχῆς σέ δραστηριότητες μέ ἑβδομαδιαία ἤ δεκαπενθήμερη συχνότητα.
• Συστηματική ἐπικοινωνία τοῦ Θεραπευτοῦ τῆς Κοινότητας μέ τόν παραπέμποντα θεράποντα.
• Συμμετοχή τοῦ ἐνδιαφερομένου στίς κοινοτικές ὁμαδικές δραστηριότητες γιά ἕναν δοκιμαστικό μήνα. Κατόπιν συνεχίζει τό πρόγραμμά του γιά ὅσο χρειάζεται, μέ τίς ἀναγκαῖες τροποποιήσεις.

Μέ τόν ὑπεύθυνο προγράμματος, ὁ θεραπευόμενος ἐπιλέγει τό πρόγραμμα τό ὁποῖο θά ἀκολουθήσει. Ὑπάρχει μία ποικιλία ὁμαδικῶν δραστηριοτήτων: δομημένες ἤ ἀδομήτες, μικρές, μεσαῖες καί μεγάλες, ψυχοδυναμικὲς ἤ κοινωνικοδυναμικές, συντονιζόμενες ἀπό θεραπευτές ἤ θεραπευόμενους.

Οἱ δομημένες ὁμαδικές δραστηριότητες ἔχουν σαφῶς προσδιορισμένα ὅρια καί διαδικασία:

• Κοινωνικοθεραπευτικές ὁμάδες (συντονίζονται ἀπό τό προσωπικό ἤ ἀπό τούς θεραπευόμενους – Ὁμάδες Μελῶν)
• Ψυχοδυναμικά προσανατολισμένες ὁμάδες: Μεγάλη Ὁμάδα, Μικρή Ὁμάδα, ὉμάδεςΨυχοδράματος
• Συνάντηση τῆς Κοινότητας: ἡ καρδιά τῆς Κοινότητας, ἡ συνάντηση ὅλων τῶν μελῶν τῆς Κοινότητας (θεραπευτῶν καί θεραπευομένων) ὅπου συζητῶνται καί ἀποφασίζονται ὅλα ὅσα ἀφοροῦν τήν Κοινότητα.

Κοινοτικές Ἐκδηλώσεις

Οἱ Κοινοτικές Ἐκδηλώσεις ἀφοροῦν δραστηριότητες, οἱ ὁποῖες παρέχουν τήν εὐκαιρία  γιά πιό χαλαρές συζητήσεις καί σχέσεις, καθώς καί γιά ψυχαγωγία:

• Τό Μαγειρικό Διάλειμμα
• Τά Πάρτυ
• Τό Διάλειμμα τοῦ Καφέ

Θεωρητικές Καινοτομίες καί Μεθοδολογικές Καινοτομίες

Ἡ Σημασία τοῦ Πλαισίου

Ἡ κοινοτική προσέγγιση ἔδωσε ἔμφαση στήν ὀργάνωση καί τό πλαίσιο. Μετά τή λήξη τοῦ Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ἡ Θ.Κ. χρειαζόταν τό κατάλληλο πλαίσιο, μέσα στό ὁποῖο θά λειτουργοῦσε.  Οἱ βασικές της πεποιθήσεις ἔρχονταν σέ ἀντίθεση μέ τό ἄσυλο. Ἔτσι γεννήθηκε ἡ ἰδέα τοῦ ψυχιατρικοῦ νοσοκομείου ἡμέρας (ἐξονοσοκομειακή περίθαλψη) πού μπορεῖ νά εἶναι συνδεδεμένο εἴτε μέ ἕνα ψυχιατρικό εἴτε μέ ἕνα γενικό νοσοκομεῖο ἤ νά εἶναι καί αὐτονομο. Αὐτό ἄλλωστε ἦταν τό ζητούμενο, στά πλαίσια τῶν ἑκάστοτε ψυχιατρικῶν μεταρρυθμίσεων διεθνῶς.

Τό Α.Ψ.Κ. εἶναι ἕνα αὐτόνομο, αὐτοδιοικούμενο, μή Κερδοσκοπικό Κέντρο Ἡμέρας, τό ὁποῖο δέν ἐπιχορηγεῖται οὔτε ἐνισχύεται οἰκονομικῶς ἤ ἀλλιῶς πῶς ἀπό οἱονδήποτε φορέα ἤ ὀργανισμό ἐντός ἤ ἐκτός Ἑλλάδας. Πρόκειται γιά μία θεραπευτική μονάδα πού ἀνήκει στούς ἐνδιάμεσους θεσμούς καί ἡ ὁποία, ἀπό πλευρᾶς μεγέθους, διοικητικῆς ὀργάνωσης καί οἰκονομικοῦ κόστους, κατατάσσεται μεταξύ κατοικίας καί μεγάλου νοσοκομείου. Ὁ ἐνδιάμεσος θεσμός εἶναι ὁ πλέον κατάλληλος προκειμένου νά ἀντιμετώπισει παθολογικά φαινομένα πού σχετίζονται περισσότερο μέ τήν ἰδιάζουσα ψυχοπαθολογία τοῦ ρόλου τοῦ ἀρρώστου καί τῶν συνεπειῶν τοῦ ἱδρυματισμοῦ, καί λιγότερο μέ τήν ἀσθένεια ἢ τή διαταραχή αὐτή καθαυτή (Τσέγκος, 2012). Θά ἦταν, λοιπόν, τοὐλάχιστον παράδοξο νά μήν ἀξιοποιηθεῖ ἡ κοινοτική προσέγγιση στόν τρόπο ὀργάνωσης καί διοίκησης. Πόσο μάλιστα, μιᾶς καί πρόκειται γιά ἕναν ὀργανισμό παροχῆς ὑπηρεσιῶν ψυχικῆς ὑγείας, ὅπου ὑπάρχει «συσσώρευση» παθολογίας (ὄχι τόσο στούς πελάτες, ὅσο κυρίως στό θεραπευτικό προσωπικό)(Τσέγκος 2002).

Τό κοινοτικό μοντέλο ἔδωσε ἐπίσης σημασία σέ βασικές ἀρχές κοινωνικῆς ὀργάνωσης, ὅπως ἡ δημοκρατία, ὁ κοινοτισμός, ἡ ἄμβλυνση τῆς ἱεραρχικῆς πυραμίδας, τό μέγεθος χωρίς ὅμως νά ἐμβαθύνει περαιτέρω καί νά ὀργανώσει τό θεωρητικό του ὑπόβαθρο. Οἱ συγχύσεις ἦταν ἀναπόφευκτες: ἡ δημοκρατία πολλές φορἐς ταυτίζεται μέ τήν ψηφοφορία, καί ἡ ἄμβλυνση τῆς ἱεραρχικῆς πυραμίδας, ὅταν δέν ὑπάρχει σαφήνεια, ὁδηγεῖ σέ ἄτυπη ἱεραρχία. Ἀκόμη καί αὐτή ἡ ἴδια ἡ ἔννοια τοῦ κοινοτισμοῦ συγχέεται μέ ἐκείνη τοῦ κολλεκτιβισμοῦ. Ὁ κολλεκτιβισμός χαρακτηρίζεται ἀπό τόν ἔλεγχο τῆς κοινῆς διαβίωσης καί τοῦ ἐργασιακοῦ περιβάλλοντος, καθώς ἐπίσης καί ἀπό τήν κοινή κατάκλιση καί τήν ὁμαδική διατροφή. Ἀντιθέτως, ἡ Κοινότητα διακρίνεται ἀπό τή συμμετοχή ὅλων στή λήψη ἀποφάσεων πού ἀφοροῦν τή λειτουργία της, τή διατήρησή της καί τήν ἰδιαίτερη κουλτούρα της, ἀλλά καί ἀπό τήν ἰδιωτικότητα καί ἰδιαιτερότητα τῆς προσωπικῆς διαβίωσης (κατοικία, οἰκογένεια κτλ.) (Τσέγκος 2012, σελ. 139).

Ἀποδυνάμωση τῶν Ρόλων – Ἀνάδειξη τοῦ Προσώπου

Ἡ Θ.Κ. κατ’ ἐξοχήν ἀμφισβήτησε τούς παγιωμένους ρόλους (ὑγιοῦς-ἀρρώστου) καί ἐνίσχυσε τήν ἀποδυνάμωση τοῦ κυρίαρχου ρόλου τοῦ γιατροῦ-θεραπευτοῦ. Ἡ ἀμφισβήτηση τοῦ παθητικοῦ ρόλου τοῦ ἀσθενοῦς, κυρίαρχη μέχρι τότε τόσο στό ἰατρικό μοντέλο, ὅσο καί τό ψυχαναλυτικό, εἶναι μία ἀπό τίς σημαντικώτερες συνεισφορές τῆς κοινοτικῆς προσέγγισης. Ὅμως, ἡ ἀμφισβήτηση ἀπό μόνη της δέν ὁδηγεῖ πουθενά. Μάλιστα σέ πολλές τῶν περιπτώσεων, ἡ ἀμφισβήτηση αὐτή ἔφθασε ἕως καί τόν ἐξωβελισμό τῶν εἰδικῶν.  Στή θέση τῶν ρόλων τί;

Καθοριστική καί ἐδῶ ἦταν ἡ συνεισφορά τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης. Ἀπό πολύ νωρίς ὁ Foulkes (1946) προχωρᾶ σέ ρηξικέλευθες διατυπώσεις, ὅπως «… ἡ τέχνη τοῦ ψυχιάτρου τοῦ νά καθιστᾶ περιττόν τόν ἑαυτόν του» (σελ. 86)∙ ἤ λίγο ἀργότερα «῾Ο συντονιστής δέν βρίσκεται στήν ὁμάδα οὔτε γιά νά τή θεραπεύει οὔτε γιά νά τήν καθοδηγεῖ· βρίσκεται ἐκεῖ γιά νά ἐμπιστεύεται τήν ὁμάδα» (1975, σ. 3).

῾Η μή κατευθυντική-διευθυντική στάση δέν εἶναι θέμα δημοκρατικῆς ἐπίφασης ἀλλά ἑδραιωμένης, πλέον, πεποίθησης ὅτι ἡ ἐμπιστοσύνη πού ἔχει ὁ συντονιστής στήν ὁμαδική διαδικασία προάγει τίς δυνατότητες τῆς ὁμάδας καί ἐνισχύει τίς ὑγιεῖς πλευρές τῶν ἀτόμων πού τήν ἀπαρτίζουν. Μόνον μέσῳ τῆς ἐμπιστοσύνης τά μέλη μιᾶς ὁμάδας ἀναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, λειτουργοῦν σέ ἕνα ἐνήλικο ἐπίπεδο καί συμμετέχουν ἐνεργῶς στἠ θεραπεία τους· ἰδιαίτερα, μάλιστα, ὅταν πρόκειται γιά θεραπευόμενους οἱ ὁποῖοι διαγνωστικά ἀνήκουν στίς λεγόμενες σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές (ψυχώσεις, ὀξεῖες διαταραχές προσωπικότητας κ.ἄ.) καί οἱ ὁποῖοι χαρακτηρίζονται, κατά τήν ἔναρξη τῆς θεραπευτικῆς διαδικασίας, ἀπό παθητικότητα καί ἀπόσυρση.

Στήν καθ’ ἡμᾶς προσέγγιση, στή θέση τοῦ ρόλου, δώσαμε σημασία στό πρόσωπο[2] καί ἀντί τοῦ Ὑπέρ-Ἐγώ, στὀ ὁποῖο οἱ θρησκειακές ἀποχρώσεις εἶναι προφανεῖς ἐνῶ ἡ χρησιμότητά του εἶναι μᾶλλον ἀμφίβολη, δημιουργήσαμε τήν ἔννοια τοῦ Περί-Ἐγώ∙ ἔννοια πιό ἀκριβής, πραγματική καί δηλωτική γιά τήν προσέγγισή μας. Τό Περί-Ἐγώ ἀποβαίνει ὁ κύριος ρυθμιστικός παράγων σέ κάθε ὁμάδα ἤ κοινόχρηστο σχῆμα ὀργάνωσης γιά θεραπευτικές, ἐκπαιδευτικές καί λειτουργικές δραστηριότητες∙ καλλιεργεῖται καί ἀνθοφορεῖ μέ τήν ἐνίσχυση τῆς ἐνεργοῦ συμμετοχῆς ὅλων τῶν ἐμπλεκομένων στήν ψυχοθεραπευτική διαδικασία, ἐξασθενίζοντας τόν ρόλο τῆς μοναδικῆς αὐθεντίας, τοῦ εἰδικοῦ, περιορίζοντας τήν ἐνοχή καί ἐνισχύοντας τήν ντροπή (Τσέγκος, 2007 σελ. 44, 2012 σελ. 150).

Ἐπί πλέον, προκειμένου νά ἀποφευχθοῦν οἱ ὅποιες ἐξουσιαστικές τάσεις τοῦ προσωπικοῦ θεσπίσαμε τήν τακτή ἐναλλαγή τῶν συντονιστῶν τῶν θεραπευτικο-κοινοτικῶν ὁμάδων[3], ἀλλά καί τοῦ Ἀρχηγοῦ τῆς Κοινότητας κάθε δύο χρόνια.

Ἰσοτιμία Ψυχοθεραπείας – Κοινωνικοθεραπείας

Ἡ Θεραπευτική Κοινότητα εἶχε καθοριστικό ρόλο στήν ἀνάπτυξη καί συστηματοποίηση τῆς Κοινωνικοθεραπείας, καθώς ἐξ ἀρχῆς τή θεώρησε ὡς πρωτεύουσας σημασίας θεραπευτική προσέγγιση, μερικές φορές μάλιστα καί ὡς τή μόνη ἐνδεδειγμένη προσέγγιση, ἀποκλείοντας τήν ψυχοθεραπεία.

Σύμφωνα μέ τόν Clark (1974), Κοινωνικοθεραπεία εἶναι “ἡ προσπάθεια νά βοηθήσουμε τά ἄτομα νά ἀλλάξουν, ἐπηρεάζοντας τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ζοῦν”. Στόχος εἶναι ὁ ἐπαναπροσδιορισμός τῶν ρόλων, καθώς καί ἡ βελτίωση τῶν σχέσεων μέ τούς ἄλλους καί μέ τήν πραγματικότητα. Ἡ πρακτική τῆς Κοινωνικοθεραπείας συνοψίζεται σέ τέσσερεις λέξεις: Δραστηριότητα (Activity), Ἐλευθερία (Freedom), Ὑπευθυνότητα (Responsibility), Ἐνεργός Μάθηση (Living Learning) (Clark, 1974).

Ἡ Κοινωνικοθεραπεία, στήν κλινική πράξη σημαίνει τήν ἐνεργό ἐμπλοκή τῶν ἑκάστοτε θεραπευομένων, μέσῳ διαφόρων δραστηριοτήτων, στή

θεραπεία τους. Ἡ βασική ἰδέα ἔγκειται στό γεγονός ὅτι τό θεραπευτικό περιβάλλον μπορεῖ νά προσφέρει τήν εὐκαιρία στό ἄτομο νά δοκιμάσει τίς ἰκανότητές του καί συγχρόνως νά τό προστατεύσει ἐνόσω τίς δοκιμάζει. Σκοπός τῆς κοινωνικοθεραπείας εἶναι κυρίως ἡ βελτίωση τῶν σχέσεων τοῦ ἀτόμου μέ τήν πραγματικότητα καί τούς ἄλλους.

Ἐνῶ ἡ κοινοτική προσέγγιση «ἐπαγγέλετο» μία ὁλιστική προσέγγιση τοῦ ἀτόμου, στήν πρακτική, κυρίως τῶν Θ.Κ., δέν ἀπέφυγε τήν πόλωση φθάνοντας σέ μία «ἄγονη ἀντιπαράθεση ψυχοθεραπείας – κοινωνικοθεραπείας» (Τσέγκος, 1996). Ἐμεῖς ἐξ ἀρχῆς θεωρήσαμε τίς δύο προσεγγίσεις ἰσότιμες. Καί αὐτό στήν πράξη σήμαινε ὕπαρξη συγκροτημένης ἐκπαίδευσης τῶν κοινοτικῶν θεραπευτῶν καί ἴδιους κανόνες καἰ διαδικασία στή λειτουργία ψυχοδυναμικῶν καί κοινωνικοδυναμικῶν ὁμάδων. Ἡ Κοινότητα – Θεραπευτική ἢ Ἐκπαιδευτική – λόγῳ τῶν πολλαπλῶν δραστηριοτήτων καί τῆς συνεχοῦς ἐναλλαγῆς ρόλων τόσο μεταξύ Θεραπευτῶν-Ἐκπαιδευτῶν καί Θεραπευομένων-Ἐκπαιδευομένων ὅσο καί μεταξύ τῶν μελῶν τῶν ὁμοειδῶν ὁμάδων συνεπάγεται μία διαρκή Ἐκπαίδευση τοῦ Ἐγώ ἐν δράσει» (Τσέγκος, 2002, σ. 78-79).

Ἀναγκαιότητα Ἐκπαίδευσης

Ἐξ ἀρχῆς ἀναγνωρίζεται ἡ ἀναγκαιότητα ἐκπαίδευσης: οἱ ἐκπαιδευτικές δραστηριότητες ξεκινοῦν ταυτοχρόνως μέ τίς θεραπευτικές. Ἡ Ἐκπαίδευση Ψυχοδραματιστῶν-Κοινωνικοθεραπευτῶν, πού ξεκινᾶ τό 1985 (τρίτη κατά σειράν Ἐκπαίδευση) παραμένει ἀκόμη καί σήμερα ἡ μοναδική Ἐκπαίδευση εἰδικῶν στή Θ.Κ. Ἀκόμα δυστυχῶς κατατρέχει τούς κοινοτικούς θεραπευτές

ἡ πεποίθηση ὅτι ἡ κοινοτική προσέγγιση δέν εἶναι συμβατή μέ μία ὀργανωμένη ἐκπαίδευση, διότι θά κατέπνιγε τόν ἐνθουσιασμό, τόν αὐθορμητισμό καί τό ἐνδιαφέρον, πού εἶναι ἀπαραίτητα γιά τόν Κοινωνικοθεραπευτή, καί θά τόν ἔστρεφε στήν τεχνογνωσία καί μόνον. Ἡ ἀπάντηση πού δώσαμε στό παραπάνω δίλημμα εἶναι ὅτι ἡ ἐκπαίδευση τοῦ εἰδικοῦ σε Ἐκπαιδευτική Κοινότητα, ὄχι μόνον δέν καταστέλλει ἀλλά ἀντιθέτως καλλιεργεῖ τά ἀνωτέρω χαρακτηριστικά, πού πράγματι εἶναι ἀπαραίτητα.

Πραγματιστικός Προσανατολισμός – Κοινός Νοῦς

Ἡ βάση τῆς κοινότητας εἶναι ἕνας ἀπολύτως γειωμένος ρεαλισμός (Ζιάκας, 2005, σελ. 293). Ἡ μακρά ἐφαρμογή τοῦ Ὁμαδικοαναλυτικοῦ Μοντέλου Θ.Κ. μᾶς ὁδηγεῖ στό συμπέρασμα ὅτι πρόκειται γιά μία προσέγγιση καί ἀποτελεσματική ἀλλά καί συμφέρουσα.

Ἡ διερεύνηση τῆς ἀποτελεσματικότητας μᾶς ἀπασχόλησε ἀπό τά πρῶτα χρόνια λειτουργίας. Πέραν τῆς διεθνοῦς βιβλιογραφίας[4] καί τῶν κλινικῶν μας παρατηρήσεων, ἔχουν ὁλοκληρωθεῖ πολυάριθμες ἐρενητικές μελέτες[5]. Τά εὐρήματα ἀποδεικνύουν ὅτι ἡ κοινοτική προσέγγιση εἶναι ἀποτελεσματική καί συμφέρει. Ἰδιαιτέρως δέ γιά τίς σοβαρές ψυχιατρικές διαταραχές, οἱ μελέτες μας δείχνουν ὅτι ἡ πολυπαραγοντική προσέγγιση, ὅταν περιλαμβάνεται καί ἡ κοινοτική θεραπεία, εἶναι ἐξαιρετικά ἀποδοτική.

Καί ἡ τελευταία παρατήρηση: εἶναι καί φθηνή. Ἡ ἔρευνα πού κάναμε γιά τὀ κόστος τῶν ὑπηρεσιῶν τοῦ Α.Ψ.Κ. ἔδειξε ὅτι ἡ Θ.Κ. εἶναι ἡ πιό οἰκονομική θεραπεία γιά τόν θεραπευόμενο σέ σχέση μέ τίς ἄλλες ὑπηρεσίες τοῦ Ὀργανισμοῦ (Πολύζος κ.ἄ. 2004, Καραποστόλη 2012).

Ἡ Θεραπευτική Κοινότητα συμφέρει∙ ὅμως, μόνον τούς ἄμεσα ἐνδιαφερόμενους (θεραπευτές καί θεραπευόμενους) διότι δέν μπορεῖ νά γίνει εὔκολα ἀντικείμενο ἐκμετάλλευσης ἄλλων, ξένων καί ἄσχετων πρός τίς ἀνάγκες τῆς ψυχιατρικῆς περίθαλψης προσώπων, πραγματων καί ὑπηρεσιῶν (πελατοθηρία, ἐξασφάλιση ἀχρείαστων θέσεων ἐργασίας, κερδοσκοπία, φαρμακοβιομηχανίες κ.λ.π.). Ἕνα ἐμπρόσωπο, πραγματιστικό θεραπευτικό σχῆμα εἶναι δύσκολο νά γίνει ἀντικείμενο ἐκμετάλλευσης ἀπό ἀπρόσωπους, γραφειοκρατικούς θεσμούς.

Ἐνδεικτική Βιβλιογραφία

Bierer, J., 1940. «Psychotherapy in Mental Hospital Practice». Journal of Mental Science, 86: 928-52.

Campling, P. & Haigh, R. (eds), 1999. Therapeutic Communities: Past, Present and Future. London: Jessica Kingsley.

Clark, D.H., 1965. «The Therapeutic Community. Concept, Practice and Future». British Journal of Psychiatry, 111: 947-954.

Clark, D.H., 1974. Social Therapy in Psychiatry. London: Harmondsworth Penguin Books, Ltd.

Clarke, L., 2004. The Time of Therapeutic Communities. People, Places and Events. United Kingdom: Jessica Kingsley Publishers.

De Leon, G., 2000. The Therapeutic Community. Theory, Model and Method. New York: Springer Publishing Company.

Ζιάκας, Θ.Ἰ., 2001. Ἡ Ἔκλειψη τοῦ Ὑποκειμένου: Ἡ Κρίση τῆς Ἑλληνικότητας καὶ ἡ Ἑλληνικὴ Παράδοση. Ἀθήνα: Ἁρμός (Β’ Ἔκδοση).

Foulkes, S.H., 1964. Therapeutic Group Analysis. London: Allen & Unwin ltd.

Foucault, M., 1964. Ἡ Ἱστορία τῆς Τρέλας. Ἀθήνα: Ἠριδανός.

Gale, J., Realpe, A., Pedriali, E. (eds), 2008. Therapeutic Communities for Psychosis. Philosophy, History and Clinical Practice. London: Routledge.

Goffman, E., 1964. Asylums. New York: Doubleday. Republished 1968, Harmondsworth: Penguin.

Haddon, B. 1979. «Political Implications of Therapeutic Communities». In R.D. Hinshelwood, and N. Manning (eds), Therapeutic Communities. Reflections and Progress. London: Routledge and Kegan Paul.

Haigh, R., 2017. The Theory and Practice of Democratic Therapeutic Community Treatment. London: Jessica Kingsley Publishers.

Harrison, T. 2000. Bion, Rickman, Foulkes and the Northfield Experiments. London: Jessica Kingsley Publishers.

Harvey, C. 2023. The Therapeutic Community: Research and Practice. Cambridge: Academic Press.

Jones, M., 1968. Social Psychiatry in Practice. The Idea of a Therapeutic Community. Harmondsworth: Penguin.

Καλλιγιάνης Κ., 2009. «Μελέτη τῶν Χαρακτηριστικῶν τῶν Θεραπευομένων σέ μία Ἀνοικτή Ψυχοθεραπευτική Κοινότητα (2000-2007)». Διπλωματικὴ Διατριβὴ γιὰ τὸ Ἰνστιτοῦτο Ψυχοδράματος-Κοινωνικοθεραπείας, ΙΟΑΑ.

Καραποστόλη Ν., 1989. «Ἡ Σημασία τῆς Ἐναλλαγῆς τῶν Ἐπιπέδων στὴ Θεραπευτικὴ Διαδικασία τῆς Ψυχοθεραπευτικῆς Κοινότητας». Διπλωματικὴ Διατριβὴ γιὰ τὸ Ἰνστιτοῦτο Ψυχοδράματος-Κοινωνικοθεραπείας, ΙΟΑΑ.

Karapostoli, N., Assimina, E. et. al. 2003. “Enjoying Myths in Psychotherapy”. International Journal of Therapeutic Communities, Vol. 24 (4), p.p. 289-300.

Karapostoli N., Polyzos N., Tsegos I.K., 2012. “The Cost of Therapy Services Provided by a Day Psychotherapy Unit”. Group Analysis, Vol. 45 (4).

Kittrie, N. N., 1971. The Right to be Different: Deviance and Enforced Therapy. Baltimore: John Hopkins Press.

Kennard, D., 1983. An Introduction to Therapeutic Communities. London: Routledge and Kegan Paul.

Kennard, D., 1986. «From a Movement to a Method». International Journal of Therapeutic Communities, 7 (4): 204-209.

Lees, J., Manning, N., Menzies, D. and Morant, N. (eds), 2004. A Culture of Enquiry. Research Evidence and the Therapeutic Community. United Kingdom: Jessica Kingsley Publishers.

Main, T., 1946. «The Ηospital as a Τherapeutic Ιnstitution». Bulletin of the Menninger Clinic,  10: 66-70.

Manning, N., 1989. The Therapeutic Community Movement. Charisma and Routinization. New York: Routledge.

Moschonas D., Kakouri A., Karapostoli A., Papadakis Th., Morarou E., Tsegos I.K., 2014. “The Democratic Therapeutic and Training Community of the O.P.C.: A Multifactorial Communal Approach”. European Journal Of Psychotherapy and Counseling, 2014, 16 (1): 36-52.

Παπαδάκης, Θ. κ.ἄ. 1983. «Ὁ Ρόλος καί ἡ Σημασία τῶν Κοινωνικοθεραπευτικῶν Δραστηριοτήτων στήν Ψυχοθεραπευτική Διαδικασία». Στά πρακτικά τοῦ 10^ου Πανελληνίου Συνεδρίου Νευρολόγων-Ψυχιάτρων, Θεσσαλονίκη.

Πολύζος Ν., Μπαρδῆς Β., Μπαρτζώκας Δ., Πιερράκος Γ., Παντελάκη K., Κωστόπουλος Χ. (2004). Τό Κόστος τῆς Ψυχοθεραπείας. Οἰκονομική καί Λειτουργική Ἀξιολόγηση μίας Ἡμερήσιας Ψυχοθεραπευτικῆς Μονάδας (ΑΝΟΙΚΤΟ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ). Πρόλογος: Τσέγκος Ἰ.Κ., Συζήτησηση-Συμπεράσματα: Καραποστόλη Ν. Ἀθήνα: Ἐναλλακτικὲς Ἐκδόσεις.

Rapoport, R. N., 1960. Community as a Doctor. London: Tavistock.

Szasz, Th., 1976. Αἱρετικά. Πρόλογος τοῦ συγγραφέα γιά τήν ἑλληνική ἔκδοση. Μετάφραση Ἀ. Ἀ. Τσέγκου. ΑΘΗΝΑ: Ἐναλλακτικές Ἐκδόσεις.

Τερλίδου, Χ., 1989. «Οἱ Ὁμαδικοαναλυτικοί Θεραπευτικοί Παράγοντες στήν Ψυχοθεραπευτική Κοινότητα τοῦ Α.Ψ.Κ.». Διπλωματική Διατριβή. Ἰνστιτοῦτο Ψυχοδράματος-Κοινωνικοθεραπείας, ΙΟΑΑ.

Thiher, A., 2004. Revels in Madness: Insanity in Medicine and Literature. Michigan: University of Michigan Press

Tsegos, I.K., 1982. «A Psychotherapeutic Community in Athens». Vth Windsor Conference. Windsor.

Tsegos, I.K., 1996. «Fifty Years of An Amateur Enthousiasm (On the Avoidance of Training and of Professional Identity in TC». International Journal of Therapeutic Communities, 17 (3): 159-165.

Τσέγκος, Ἰ.Κ., 2002. Οἱ Μεταμφιέσεις τοῦ Ψυχοθεραπευτοῦ. Ἀθήνα: Στιγμή.

Τσέγκος, Ἰ.Κ., 2012. Ὁ Ψυχιατρικός Κοινοτισμός. Στάσεις καὶ Ἀποστάσεις στὸ Σύγχρονο Ψυχοθεραπευτικὸ Γίγνεσθαι. Ἐπ. Ν. Καραποστόλη, Μ. Μητρούτσικου, Γ. Πάντου, Ἀθήνα: Ἐκδόσεις ΑΡΜΟΣ.

Τσέγκος, I.K. καί Συνεργάτες, 2007. Ἀνοικτό Ψυχοθεραπευτικό Κέντρο. Δραστηριότητες και Ἰδιοτροπίες (1980 – 2007). Ἀθήνα: Ἐναλλακτικές Ἐκδόσεις.

Τσέγκος, Ἰ.Κ. & Καραποστόλη, Ν., 2018. “Ὁ Καθ’ Ἡμᾶς Ψυχιατρικὸς Κοινοτισμός. Θεραπευτικὴ Κοινότητα, Ὁμαδικὴ Ἀνάλυση, Κοινωνικοθεραπεία”. Στόν Ἀσημάκη, Φ. (ἐπ.) 2018. Σύγχρονες Ψυχοθεραπεῖες στὴν Ἑλλάδα. Ἀθήνα: Ἐκδόσεις Π. Ἀσημάκης.

Tsegos, I.K., Karapostoli, A. , 2021. “The Group Analytic Therapeutic Community”. Group-Analytic Contexts, Issue 94, December 2021.

Tziotziou, A., Karapostoli, N., Tsegos, I.K., 2002. “Twenty Years of a Psychotherapeutic Community”. International Journal of Therapeutic Communities, Vol. 24 (4), p.p. 181-191.

Whiteley, S., 2004. “The Evolution of the Therapeutic Community”. Psychiatric Quarterly, Vol. 75, No. 3, Fall 2004 σελ. 233-248.

[1] Ὁ Γιάννης Τσέγκος μετέφερε τήν ἐκπαίδευση καί ἐμπειρία του ἀπό τὴν Ἀγγλία, ὅπου ἀνθοῦσαν οἱ Θ.Κ., μέ πολλές ὅμως καινοτομίες, στό Κέντρο, ἀπό τήν πρώτη μέρα λειτουργίας του, τό 1980.

[2] Ἄτομο (ἔννοια μέ παραστατικές ἰδιότητες, μὲ ποσοτικὰ χαρακτηριστικά. Ἡ προσέγγιση γίνεται μέσῳ τοῦ πειράματος)∙ Προσωπεῖο (ὑποδηλωτικὸ ρόλων, ἐκπροσώπηση, σύμβολα)∙ Πρόσωπο (ἰδέα, εἶναι ἤ γίγνεσθαι. Προϋποθέτει τὴν παρουσία ἄλλων προσώπων, τὴ βλεμματικὴ ἐπαφὴ καὶ ἐμπειρία) (Τσέγκος, 1988, 2002 σελ. 120),

[3] Ὁρισμένες μάλιστα συντονίζονται ἀπό θεραπευόμενους.

[4] Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε τοὺς De Leon 2000, Lees, Manning, Menzies and Morant 2004, Gale, Realpe, Pedriali 2008, Haigh, Pearce 2017.

[5] Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε τὶς δημοσιεύσεις τῶν Terlidou et al, 2004, Tziotziou et al 2005, Moschonas et al 2014, Καραποστόλη, Σκανδαλιάρη 2007.