Ἡ Κοινωνιολογική Διάσταση τῆς Ψυχοθεραπείας

Ἡ Κοινωνιολογική Διάσταση τῆς Ψυχοθεραπείας: Ἡ Συνεισφορά τοῦ Norbert Elias στή Διαμόρφωση τῆς Ὁμαδικοαναλυτικῆς Θεωρίας τοῦ S.H. Foulkes
Ἀμαλία Δελῆ1 , Ἑλένη Μοράρου 2, «Κοινωνική Ἐργασία», Τεῦχος 110, σελ. 101-113. Ἀθήνα, 2013

Περίληψη

Ἡ συνεισφορά τοῦ κοινωνιολόγου N. Elias ὑπῆρξε καταλυτική γιά τή διαμόρφωση τῆς Ὁμαδικοαναλυτικῆς θεωρίας τοῦ S.H. Foulkes. Ἡ σχέση τῶν δύο θεωρητικῶν ὑπῆρξε μακροχρόνια, χαρακτηρίζονταν ἀπό οἰκειότητα τόσο σέ προσωπικό ὅσο καί σέ θεωρητικό ἐπίπεδο καί ἀδιαμφισβήτητα διαπότισε τίς θεωρίες τους. Θεωρώντας πώς ἡ ἐπιρροή εἶναι πολυεπίπεδη, στό παρόν ἄρθρο ἀναφερόμαστε στίς προσωπικότητες καί τό ἔργο τους ξεχωριστά. Ἐν συνεχείᾳ παρατίθενται τά σημεῖα πού παρατηροῦνται οἱ ἀνωτέρω ἀλληλεπιδράσεις καί οἱ ἐπιρροές τοῦ ἑνός πρός τόν ἄλλο. Βασικά σημεῖα ἐπιρροῆς τοῦ Elias στόν Foulkes θεωροῦμε πώς ἀποτελοῦν – μεταξύ ἄλλων-ἡ θεωρία τῆς Κοινωνιογένεσης καί τῆς Ψυχογένεσης καί ἡ ἔννοια τῶν Ἀνθρωπίνων Σχηματισμῶν.

Λέξεις Κλειδιά: Elias, Foulkes, Ὁμαδικοαναλυτική Θεωρία/Group Analytic Theory,Ὁμαδική Ἀνάλυση/Group Analysis, Κοινωνιογένεση/Sociogenesis, Ψυχογένεση/ Psychogenesis, Σχηματισμοί/Figurations, Homo Clausus, Habitus

Εἰσαγωγή

Τό παρόν ἄρθρο ἔχει ὡς σκοπό νά ἐπισημάνει τή συνεισφορά τοῦ Norbert Elias στή διαμόρφωση τῆς ὁμαδικοαναλυτικῆς θεωρίας, καθώς καί νά ἀναδείξει τά κοινά σημεῖα τοῦ ἔργου τῶν δύο γερμανῶν θεωρητικῶν, τοῦ κοινωνιολόγου N. Elias καί τοῦ ψυχιάτρου S.H. Foulkes, ὅπως αὐτά προκύπτουν ἀπό τήν μελέτη τοῦ ἔργου τους. Ἡ σχέση τοῦ Elias μέ τόν Foulkes θεωροῦμε ὅτι ὑπῆρξε καθοριστική γιά τή διαμόρφωση τῶν ἰδεῶν καί τῶν δυό θεωρητικῶν. Γιά τόν Elias, ἦταν μία εὐκαιρία νά διευρύνει τά ἐνδιαφέροντά του καί νά διερευνήσει τόν χῶρο τῆς ψυχανάλυσης καί τῆς ψυχοθεραπείας, ὡς θεραπευόμενος ἀλλά καί ὡς θεραπευτής. Γιά τόν Foulkes, ἡ γνωριμία μέ τόν Elias ὑπῆρξε καταλυτική γιά τήν διαμόρφωση τῆς θεωρίας τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης καθώς ἡ Ἐλιασιανή θεωρία εἰσήγαγε τήν κοινωνική διάσταση τῆς ἀνθρώπινης φύσης καί, κατ’ ἐπέκτασιν, τῆς ψυχικῆς νόσου (Δελῆ, 2007). Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ὁ Foulkes ἐπηρέασε τόν Elias στό ὅτι τοῦ προσέφερε στοιχεῖα γιά νά μπορέσει, στά πλαίσια μιᾶς ὁλοκληρωμένης κοινωνιολογικῆς ἔρευνας, νά συνδέσει τίς, φαινομενικά, ἀσύνδετες πλευρές τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, καθώς [ὁ Foulkes] θεωροῦσε ὅτι οἱ φιλοσοφικοί στοχασμοί δέν θά μποροῦσαν νά συμβάλουν στήν κατανόηση τῆςκοινωνίας, ἐάν δέν συνδυάζονταν μέ μιά ἐμπειρική ἔρευνα τῆς ἀνθρώπινης κοινωνικῆς ἀλληλεπίδρασης (Mennell, 1997, Gouldsblom & Mennell, 1998).

Ὡς ἐκ τούτου, φαίνεται πώς ἡ σχέση τοῦ Elias μέ τόν Foulkes εἶναι μιά σχέση φιγούρας-φόντου καθώς οἱ δυό θεωρητικοί ἀλληλοεπηρεάσθηκαν σέ πολλά ἐπίπεδα (Δελῆ, 2007). Μπορεῖ κανείς νά ἐντοπίσει συσχετισμούς ἀνάμεσα στίς ἔννοιες πού προκύπτουν μέσα ἀπό τά ἔργα τοῦ Elias καί σέ ὠρισμένες ἀπό τίς ἔννοιες τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης, καθώς εἶναι γεγονός πώς ὁ Foulkes δανείστηκε ἀρκετές ἀπό τόν Elias, τίς ὁποῖες καί τροποποίησε.

Ὁ S.H. Foulkes, ψυχίατρος καί ψυχαναλυτής, ἦταν ἱδρυτής τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης, ὁ δέ Norbert Elias, παρ’ ὅτι ἐλάχιστα ἀναγνωρισμένος, εἶναι ἕνας ἀπό τούς σημαντικώτερους κοινωνιολόγους τοῦ εἰκοστοῦ αἰώνα. Προτοῦ ἀποσαφηνίσουμε τή σχέση καί τή θεωρητική τους ἀλληλεπίδραση, θά ἀναφερθοῦμε, ἔστω περιληπτικά, στίς δυό προσωπικότητες καί τόἔργο τους ³.

Siegmund H. Foulkes

Ὁ S.H. Foulkes (1898-1976), Γερμανοεβραϊκῆς καταγωγῆς, ἦταν ἕνας πρωτοπόρος κλινικός γιατρός σέ μιά ἐποχή πού κυριαρχοῦσε ἡ Ψυχανάλυση, ἐνῶ, παράλληλα, ἡ Ψυχιατρική εἰσήγαγε μία ριζοσπαστική ἀντίληψη γιά τήν ψυχική νόσο καί γιά τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἡ κοινωνική ὁμάδα καί ἡ κοινότητα ἐν γένει ἀντιμετωπίζει ὅσους ἀποκλίνουν ἀπό τή νόρμα.

Ὁ S.H. Foulkes σπούδασε Ψυχιατρική στήν Γερμανία καί ἐκπαιδεύτηκε στήν Ψυχανάλυση, στήΒιέννη ⁴. Σημαντική γιά τή διαμόρφωση τῆς σκέ-ψης τοῦ Foulkes ὑπῆρξε ἡ ἐπιρροή τοῦ Kurt Goldstein5 καί τῆς ὁλιστικῆς θεωρίας. Τό 1930 ἀναλαμβάνει νά διευθύνει τήν κλινική τοῦ Ψυχαναλυτικοῦ Ἰνστιτούτου στήν Φραγκφούρτη (Τσέγκος, 1999), ὅπου γνωρίζεται καί συνδέεται φιλικά μέ τόν Norbert Elias. Ὁ S.H. Foulkes προβληματιζόταν σχετικά μέ τήν ἀποτελεσματικότητα τῆς ψυχανάλυσης, ἐνῶ εἶχε ἐκφράσει καί τούς προβληματισμούς του στόν Freud (Τσέγκος, 1999). Τό 1940, στό Exeter, συγκροτεῖ καί συντονίζει τήν πρώτη ἀναλυτική ὁμάδα, ἐνῶ ἐν συνεχείᾳ ἐργάστηκε στό νοσοκομεῖο τοῦ Northfield, τό 1942, ὅπου συνέβαλε στήν ἀνάπτυξη πρωτοποριακῶν γιά τήν ἐποχή ὁμαδικῶν, θεραπευτικῶν τεχνικῶν, ὅπως ἡ Θεραπευτική Κοινότητα. Τό 1952, μαζί μέ ἄλλους, ἵδρυσε τήν Group Analytic Society ⁶.

Εἶναι γεγονός πώς ὁ Foulkes ἔχει περιωρισμένο θεωρητικό ἔργο, τό ὁποῖο ἀφορᾶ τή θεωρία καί τήν πρακτική τῆς ὁμαδικοαναλυτικῆς ψυχοθεραπείας -τέσσερα βιβλία καί ἱκανό ἀριθμό δημοσιεύσεων καί ἄρθρων ⁷ – καί τό ὁποῖο οἱ ἐπίγονοί του, εὐτυχῶς, συνεχῶς ἐμπλουτίζουν.

Ὡς γνωστόν, ἡ Ὁμαδική Ἀνάλυση ἀποτελεῖ μιά μέθοδο ψυχοθεραπείας τῆς ὁμάδας, ἡ ὁποία συντελεῖται ἀπό ὁλόκληρη τήν ὁμάδα, συμπεριλαμβανομένου καί τοῦ συντονιστοῦ (Foulkes, 1975). Εἶναι μία ψυχοθεραπευτική προσέγγιση ἡ ὁποία, παρά τό γεγονός ὅτι προέρχεται ἀπό τήν Ψυχανάλυση, «ἐντούτοις δέν εἶναι παιδί τῆς Ψυχανάλυσης, ἀλλά τήν ἐμπεριέχει» (Τσέγκος, 2002:32). Δανείζεται ὡρισμένα ἀπό τά πορίσματά της, ἀλλά παρ’ ὅλα αὐτά διαφέρει τόσο σέ πρακτικά ὅσο καί σέ θεωρητικά ζητήματα ἀπό τήν Ψυχανάλυση (Τσέγκος, 2002). Τοποθετεῖ στό ἐπίκεντρο τήν ὁμάδα καί ὄχι τόν θεραπευτή, καθώς ἐκεῖνος «δέν βρίσκεται στήν ὁμάδα γιά νά θεραπεύει, οὔτε γιά νά καθοδηγεῖ […] ἀλλά γιά νά ἐμπιστεύεται τήν ὁμάδα» (Foulkes, 1964:25).

Οἱ ἀναλυτικές ὁμάδες παρουσιάζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ὡς πρός τή δομή, τή διάταξη καί τή διαδικασία ⁸, ἐνῶ ἡ συμμετοχή καί ἡ συνεχής ἀλληλαντίδραση ἔχουν ὡς ἀποτέλεσμα τή δημιουργία ἐνδοπροσωπικῶν (intrapersonal), διαπροσωπικῶν (interpersonal) καί ὑπερπροσωπικῶν (transpersonal) διεργασιῶν. «Ἡ ὁμάδα κατ’ αὐτόν τόν τρόπο μπορεῖ νά λειτουργεῖ σέ τρία ἐπίπεδα ἐπικοινωνίας: τό πραγματικό, τό συμβολικό καί τό φαντασιακό τά ὁποῖα ἐναλλάσονται διαρκῶς» (Τσέγκος, 1999:437). Μέσα σέ μιά ἀναλυτική ὁμάδα, ἡ ἐλευθέρως ρέουσα συζήτηση -τό ἀνάλογό του ἐλεύθερου συνειρμοῦ στήν ψυχανάλυση- ἐπιτρέπει τήν ἀνάδυση τῆς Matrix, μιᾶς ἔννοιας κεντρικῆς γιά τή θεωρία τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης ⁹, καθώς καί τῶν ὁμαδικοαναλυτικῶν φαινομένων ¹⁰.

Ἡ Ψυχαναλυτική θεωρία, ἡ ὁποία μετρᾶ πλέον περισσότερο ἀπό ἕναν αἰώνα, ἔχει, δίχως ἀμφιβολία, διαποτίσει ὡς ἕνα βαθμό τή θεωρία τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης. Ὡστόσο, τό ἔργο τοῦ Elias καί οἱ μετέπειτα κοινωνιολογικές θεωρίες, πού τό εἶχαν ὡς ἀφετηρία, θεωροῦνται πλέον ὡς οἱ σημαντικώτερες ἐπιρροές στή θεωρία τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης.

Νorbert Elias

Ὁ Norbert Elias (1897- 1990), ἐπίσης Γερμανοεβραϊκής καταγωγῆς, ἦταν ἕνας πολυγραφότατος θεωρητικός, τό ἔργο τοῦ ὁποίου ἐκτείνεται σέ μιά χρονική περίοδο ἄνω τοῦ μισοῦ αἰώνα καί τό εὖρος τῆς θεματολογίας του σπάνια μπορεῖ νά καλυφθεῖ ἀπό ἕναν μόνο συγγραφέα (πολιτισμός, τέχνες, ἀθλητισμός, θάνατος, σχέση τῶν δύο φύλων, περιθωριοποιημένες ὁμάδες κ. ἄ.). Τό εὖρος τῶν θεμάτων, μέ τά ὁποῖα καταπιάνεται, ἐκτείνεται σέ ὅλους τους τομεῖς τῆς κοινωνικῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων· παρ’ ὄλ’ αὐτά ἡ αἴσθηση τῆς συνέχειας στά ἔργα του εἶναι ἐμφανής. Ἐπί πλέον, μέ τό ἔργο του συνέβαλε καθοριστικά στή διαμόρφωση τῆς θεωρίας τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης, εἰσάγοντας τή διάσταση τῆς ἱστορίας, τῆς κοινωνίας καί τῆς ἀλληλεπίδρασης μεταξύ τῶν ἀτόμων στήν ψυχοθεραπευτική πρακτική καί διαδικασία (Δελῆ, 2007). Ὁ Elias δέν ἀνῆκε ποτέ σέ κάποια κοινωνιολογική σχολή ἤ στούς πολιτικούς κύκλους τῆς ἐποχῆς. Ὁ ἴδιος δέν ψήφισε ποτέ καί δέν θεώρησε τόν ἑαυτό του ἀριστερό ἐκ πεποιθήσεως, ἀλλά μᾶλλον ἀριστερό «ὡς ἐκ τῶν σχέσεων». Ἡ οὐδέτερη πολιτική στάση του, ἐνδεχομένως, συνέβαλε καθοριστικά στήν καθυστερημένη ἀναγνώριση τοῦ ἔργου του. Ὑπῆρξε ἕνας μοναχικός ἐπιστήμων πού δέν ἀνῆκε πουθενά, ἀλλά δροῦσε ἀνεξάρτητα, γεγονός πού τοῦ στοίχισε τή φήμη καί τήν ἀναγνωρισιμότητα πού ἀπήλαυσαν ἄλλοι σύγχρονοί του κοινωνιολόγοι· εἰδικά οἱ ἀμερικανοί δέν ἀναγνώρισαν ποτέ τό συνολικό του ἔργο. Τό μόνο ἀπό τά ἔργα του πoύ ἀναγνωρίστηκε, ¹¹ ὡς σημαντικῆς συνεισφορᾶς στήν κοινωνιολογία, ἦταν ἡ «Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ» καί αὐτό μόλις τό 1978, ἐνῶ εἶχε κυκλοφορήσει τό 1939 (Mennel, 1998). Στό θεμελιῶδες αὐτό ἔργο του, καταφέρνει νά ἀποτυπώσει, μέσῳ λεπτομερῶν ἐμπειρικῶν ἀποδείξεων, θεωρητικές ἔννοιες καί προβληματισμούς, ὅπως ἡ πολιτισμική ἐξέλιξη τῶν ἀνθρώπων καί ἡ σχέση της μέ τό ἐπίπεδο τῆς κοινωνικῆς τους ἐνσωμάτωσης.

Εἶναι ἐξαιρετικά σημαντική ἡ σύνδεση πού ἐπιτυγχάνει ὁ συγγραφέας μεταξύ τοῦ ἀτομικοῦ, τοῦ κοινωνικοῦ καί τοῦ παγκοσμίου ἐπιπέδου ἀνάλυσης. Ὁ Elias μελετᾶ μιά σειρά θεμάτων τά ὁποῖα, ἀρχικά, φαίνονται ἀσύνδετα μεταξύ τους καί φαινομενικά δέν σχετίζονται μέ τό ἀντικείμενο ἑνός κοινωνιολόγου, ὁ ὁποῖος μεγάλωσε καί ἔζησε σέ μιά περίοδο πολιτικῆς καί κοινωνικῆς ἀναταραχῆς στήν Εὐρώπη. Μιά περισσότερο προσεκτική μελέτη, ὅμως, ἀποκαλύπτει καί ἀναδεικνύει τόν βαθιά κοινωνιολογικό χαρακτήρα τῶν ἔργων του, ὁ ὁποῖος τούς ἐπιτρέπει νά ὑφίστανται ἀνεξάρτητα ἀλλά καί σέ συνδυασμό μέ τά ὑπόλοιπα, καθώς ὅλα μαζί συνθέτουν μιά ἐννοιολογική ἤ θεματική συνέχεια. Μελετώντας τό ἔργο τοῦ Elias, ὁ ἀναγνώστης διαπιστώνει πόσο συναφεῖς εἶναι οἱ, φαινομενικά, ἀντίθετες θεματικές ἑνότητες πού ἀναπτύσσει. Ἡ «Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ» ἐμπερικλείει ὅλα τά στοιχεῖα ἐκεῖνα πού ἀποτελοῦν τήν μετέπειτα κοινωνιολογική του θεώρηση, τήν ἔννοια τῶν σχηματισμῶν καί τοῦ κλειστοῦ ἀνθρώπου (homo clausus), τίς σχέσεις ἐξουσίας καί τή διαμόρφωση τῆς συνήθειας ὡς δεύτερης φύσης.

Οἱ ἔννοιες αὐτές, οἱ ὁποῖες περιγράφονται περιληπτικά παρακάτω, ἀποτελοῦν βασικά στοιχεῖα τοῦ θεωρητικοῦ ἔργου τοῦ Norbert Elias.

α. Τήν ἔννοια τῶν σχηματισμῶν ὁ Elias τήν εἰσήγαγε τή δεκαετία τοῦ 1960, ἐλπίζοντας σέ μία ἀπάλειψη τῆς ἀντίθεσης πού συνόδευε τούς ὅρους «ἄτομο» καί «κοινωνία». Ὁ ὅρος σημαίνει “ἡ δράση ἤ ἡ διαδικασία τοῦ νά δίνει κάποιος σχῆμα σέ κάτι”. Ὁ Elias χρησιμοποίησε τόν ὅρο μέ μιά δυναμική χροιά (Elias,1998, Mennell, 1998: 251). Ἡ ἔννοια τῶν σχηματισμῶν εἶναι κεντρική στήν πλειονότητα τῶν ἔργων τοῦ Elias. Γιά νά γίνει περισσότερο κατανοητή, ὁ Elias τήν παρομοιάζει μέ ἕνα χορευτικό σύνολο ἀνθρώπων. “Ἡ εἰκόνα τῶν χορευτικῶν σχηματισμῶν ἀνεξάρτητων ἀνθρώπων σέ μία πίστα χοροῦ, ἴσως διευκολύνει τήν ἀπεικόνιση κρατῶν, πόλεων, οἰκογενειῶν καί ἐπίσης καπιταλιστικῶν, κομμουνιστικῶν ἡ φεουδαρχικῶν συστημάτων ὡς σχηματισμῶν [….] κατ’ αὐτόν τόν τρόπο περιορίζεται ἡ ἀντίθεση […] στίς λέξεις “ἄτομο” καί “κοινωνία.” (Elias 1998: 37).

Οἱ ἀνθρώπινοι σχηματισμοί ἀποτελοῦν τή βάση τῆς θεωρίας του καθώς, κατά τόν ἴδιο, ἡ δομή καί ἡ δυναμική τῆς κοινωνικῆς ζωῆς μπορεῖ νά γίνει κατανοητή μόνον ἐφ’ ὅσον ληφθεῖ ὑπ’ ὄψιν ὅτι τά ἄτομα πού τήν ἀπαρτίζουν εἶναι ἀλληλεξαρτώμενα καί ὄχι αὐτόνομα. Ἡ ἀλληλεξάρτηση αὐτή μορφοποιεῖται σέ σχηματισμούς, στούς ὁποίους τό ἄτομο συνδέεται μέ σχέσεις ἐξουσίας (σταθερές ἤ μή) μέ ἄλλα ἄτομα, τά ὁποῖα μέ τή σειρά τους δημιουργοῦν παρόμοιες σχέσεις.

β. Σύμφωνα μέ τήν ἔννοια τοῦ Homo Clausus, ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖ ἕνα κλειστό σύστημα πού ὑπάρχει ἀνεξάρτητα ἀπό τόν ἔξω κόσμο. Σέ ἀκαδημαϊκό πλαίσιο, ἐπίσης, ἐμφανίζεται ἡ ἔννοια τοῦ Homo Clausus με τήν μορφή τοῦ Homo Economicus, Homo Philosophicus ἤ ἀκόμα Homo Psycologicus.

Στήν «Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ» ὁ Elias παρέχει μία ἐξήγηση γιά τήν ἰσχύ πού ἔχει ἡ εἰκόνα τοῦ Homo Clausus, καθώς φαντάζει λογική καί ἔγκυρη γιά τούς ἀνθρώπους τῶν μοντέρνων κοινωνιῶν. Ἡ αὐξανόμενη κοινωνική ἐπιβολή τοῦ αὐτοελέγχου- ἕνα κεντρικό στοιχεῖο τῶν ἐκπολιτιστικῶν διαδικασιῶν- ἐνδυναμώνει τό αἴσθημα τοῦ Homo Clausus, πράγμα πού ὁ Elias δεν ἀμφισβητεῖ. Αὐτό πού ἀμφισβητεῖ εἶναι ἡ ἐφαρμογή τοῦ μοντέλου τοῦ Homo Clausus σέ ὅλες τίς κοινωνίες, κατά τή διάρκεια ὅλων τῶν ἐποχῶν (Elias, 1998:35). Ἡ εἰκόνα τῶν «ἀνοικτῶν ἀνθρώπων» (homini aperti) εἶναι αὐτή πού χαρακτηρίζει τήν «Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ», καθώς μεταβολές στή δομή τῆς προσωπικότητας συνυπάρχουν μέ μεταβολές στή δομή τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων στις κοινωνίες, ὡς μέρος μίας συνολικῆς ἐξέλιξης (Mennell, 1998:192). Αὐτή ἡ ”κλειστή προσωπικότητα” ἀντικαθίσταται, ἀπό τόν Elias, με τήν εἰκόνα τοῦ ἀνθρώπου πού τόν χαρακτηρίζει ἡ αὐτονομία, ἡ ἐλευθερία καί ἡ ἀνεξάρτητη βούληση (Van Krieken, 1998).

γ. Μέ τήν ἔννοια Habitus, ὁ Elias (1998:15) ἐννοεῖ αὐτό τό ὁποῖο καθημερινά ὀνομάζουμε «δεύτερη φύση» καί ἀναφέρεται στά ἐπίπεδα ἐκεῖνα τῆς προσωπικότητάς μας πού δεν εἶναι ἐγγενῆ ἤ ἔμφυτα, ἀλλά εἶναι βαθιά ριζωμένα μέσα μας, μέσῳ τῆς μάθησης καί τῆς κοινωνικῆς ἐμπειρίας, ἀπό τή γέννησή μας καί μετά. Τά χαρακτηριστικά αὐτά εἶναι ἐνδοβεβλημένα σέ τέτοιο βαθμό, πού φαντάζουν φυσικά καί αὐτόματα ἀκόμη καί σέ μᾶς τούς ἴδιους καί διαμορφώνουν τήν ταυτότητά μας.

δ. Ἡ ἐξουσία, σύμφωνα μέ τόν Elias (Mennell, 1998), εἶναι ἕνας ἀκόμη τρόπος να σχετισθοῦν οἱ ἄνθρωποι μεταξύ τους καί να ὁριοθετηθοῦν ἀπό τούς ἄλλους. Ἡ ἔννοιά της σχετίζεται ἄμεσα μέ τήν ἔννοια τῶν σχηματισμῶν καθώς μιά πλευρά τῆς ἐξουσίας ἀναπόφευκτα δημιουργεῖται ἀπό τόν περιορισμό τῶν ἀνθρώπων, ὡς ἀποτέλεσμα τῶν ἀλληλεξαρτήσεων μεταξύ τους. Οἱ ἄνθρωποι πού σχετίζονται μεταξύ τους δέν σχετίζονται ἀπαραίτητα σέ ἰσότιμο ἐπίπεδο. Οἱ ἀλληλεξαρτήσεις εἶναι μέρος τῆς σχέσης καί, κατά συνέπειαν, οἱ σχέσεις ἐξουσίας εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος αὐτῆς τῆς σχέσης (Dalal, 1998:90). Αὐτό σημαίνει ὅτι οἱ σχηματισμοί ὀργανώνονται γύρω ἀπό τή δυναμική τῆς ἐξουσίας καί ἀποτελοῦν το δομικό χαρακτηριστικό τῶν σχέσεων (Van Krieken, 1998).

Αὐτό ὅμως πού εἶναι σημαντικό εἶναι ἡ δυναμική τῶν σχέσεων ἐξουσίας. Σύμφωνα με τόν Elias (1978), πάντα ὑπάρχουν ἰσσοροπίες ἐξουσίας μεταξύ ἀνθρώπων πού σχετίζονται. Σ’ αὐτή τήν ἐξίσωση ὁ Elias οὐδέποτε

εἰσάγει τήν ἠθική διάσταση τῆς σχέσης μεταξύ τοῦ «ἐκμεταλλευτοῦ» καί τοῦ «ἐκμεταλλευόμενου» μέ σκοπό νά τήν ἐξισσοροπήσει, καθώς φαίνεται ὅτι ἡ ἐξουσία εἶναι ἐγγενές χαρακτηριστικό ὅλων τῶν ἀνθρωπίνων σχέσεων, ἀκριβῶς ἐπειδή ὑπάρχουν οἱ σχέσεις αὐτές (Dalal, 1998:91) ¹².

Ὁ Elias ἐπιχειρεῖ νά εἰσαγάγει στήν ψυχαναλυτική θεωρία τό εὐρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, καί εἶναι ἐνδεικτική ἡ ἐπίδραση τῶν ἰδεῶν του στην ἀνάπτυξη τῶν ἐννοιῶν πού σχετίζονται μέ τήν Ὁμαδική Ἀνάλυση. Θεωρεῖ ὅτι γιά τούς ψυχιάτρους τό ἄτομο-ἀσθενής στέκει ὡς φιγούρα μπροστά ἀπό ἕνα ἀδόμητο φόντο, πού ἀποτελεῖται ἀπό τήν οἰκογένεια, τήν κοινωνία, τήν γειτονιά. Ὅλα τά παραπάνω ἀποτελοῦν το περιβάλλον τοῦ ἀτόμου. Οἱ κοινωνιολόγοι, ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, θεωροῦν ὅλους τούς παραπάνω σχηματισμούς ἐξαιρετικά δομημένους. Κατά τόν Elias, oἱ ψυχίατροι δέν μποροῦν νά μελετήσουν διεξοδικά καί συστηματικά τή δομή μιᾶς οἰκογένειας, ἐξ αἰτίας τῆς ἐκπαίδευσής τους. Διαφαίνεται, λοιπόν, ἡ ἀνάγκη συνεργασίας τῶν δύο προσεγγίσεων σέ τομεῖς ὅπως ἡ κοινωνική ψυχιατρική καί ἡ ὁμαδική ψυχοθεραπεία.

Ὁ Elias ὀνομάζει τόν χρήστη ψυχιατρικῶν ὑπηρεσιῶν Homo Psychiatricus καί τόν παρομοιάζει μέ τόν Homo Clausus (Elias, στό Foulkes & Prince, 1969). Ὁ Homo Psychiatricus, λοιπόν, εἶναι ἕνα ἄτομο ἀποκομμένο ἀπό τά «κοινωνικά» του χαρακτηριστικά, ὅπως αὐτά πού σχετίζονται μέ τήν οἰκογένεια, τήν κοινωνία, τήν ἐκπαίδευση, τό ἐπάγγελμα καί τήν ἐθνικότητα. Εἶναι ἕνα κλειστό σύστημα, οἱ ἐσωτερικές διαδικασίες τοῦ ὁποίου λειτουργοῦν ἀνεξάρτητα ἀπό τόν «ἐξωτερικό» κόσμο καί τούς κοινωνικούς παράγοντες. Τά χαρακτηριστικά αὐτά ἐμφανίζονται ὡς περιφερειακά καί ἀνεξάρτητα ἀπό τόν ἄνθρωπο ὡς ὁλότητα. Το τεῖχος αὐτό μεταξύ ἀτόμου καί κοινωνίας, τονίζει ὁ Elias, γίνεται ἐμφανές στή Φροϋδική θεωρία, ἡ ὁποία περιορίζεται στήν «ἐσωτερική» μελέτη καί τήν κατανόηση τῶν ἀτόμων, ἀφήνοντας ἀπ’ ἔξω τήν κοινωνική τους ὑπόσταση. Ὡς ἀποτέλεσμα αὐτῶν τῶν περιορισμῶν, πολλές ἀπό τίς θεωρητικές ἔννοιες τοῦ Φρόϋντ δημιουργοῦν ἕναν τοῖχο «ἀνάμεσα στις ἐσωτερικές φαντασιώσεις» καί τόν «ἐξωτερικό κόσμο». Συνεπῶς, καθοριστικό γιά τό ἄτομο δεν εἶναι τό Id, τό Ἐγώ ἤ τό Ὑπερεγώ, ἀλλά ἡ σχέση μεταξύ τους (Εlias, 1982 στό Waldhoff, 2007).

Πέρα ἀπό τίς θεωρίες τοῦ Φρόϋντ, πολλές ἀκόμη ψυχιατρικές θεωρίες ἔχουν ἀντιμετωπίσει τό ἄτομο ὡς κλειστό σύστημα, μέ ἀποτέλεσμα κάτι τέτοιο νά ἔχει ἐπηρεάσει στό μέγιστο βαθμό τήν ἐξέλιξη τῆς ψυχοθεραπείας. Πιό συγκεκριμένα, ἡ ἀπομόνωση αὐτή ἔχει λειτουργήσει ὡς τροχοπέδη στήν ἀνάπτυξη τῶν μορφῶν ἐκείνων ψυχοθεραπείας, ὅπως ἡ Ὁμαδική Ἀνάλυση, πού ἐπιτρέπουν στά ἄτομα νά ἀντιμετωπίσουν τά προβλήματά τους σέ ἕνα θεραπευτικό πλαίσιο πού ὁμοιάζει μέ αὐτό τῆς πραγματικῆς τους ζωῆς. Στήν ὁμαδική ψυχοθεραπεία, ἡ διαφορά μεταξύ φαντασίας καί πραγματικότητας, τοῦ ἐσωτερικοῦ καί ἐξωτερικοῦ κόσμου τῶν μελῶν τῆς ὁμάδας ἀναδεικνύεται εὐκολώτερα, καί γίνεται ἐμφανής ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο τά δύο ἀλληλοεπηρεάζονται (Elias, 1982:139).

Κατά συνέπειαν, ὁ Elias ἀντιμετωπίζει τήν κοινωνική ψυχιατρική ὡς μιά διεπιστημονική προσέγγιση, πού βρίσκεται στό ὅριο μεταξύ κοινωνιολογίας καί ψυχιατρικῆς καί θεωρεῖ ἀπαραίτητη, πέρα ἀπό τήν ψυχοθεραπεία, τήν κατανόηση καί τῶν δύο ἐπιπέδων (τοῦ ἀτομικοῦ καί τοῦ ὁμαδικοῦ) ταυτόχρονα (Foulkes & Prince, 1969).

Foulkes καί Elias: ἀλληλεπιδράσεις καί συνεισφορά

Ὁ δημιουργικός διάλογος μεταξύ τοῦ Elias καί τοῦ Foulkes ξεκίνησε στήν Φραγκφούρτη πρίν τό 1930 (Brown, 1997), ὅταν ὁ Elias γνώρισε τόν Foulkes, μέσῳ τοῦ Mannheim, τήν περίοδο πού ἐργαζόταν ὡς βοηθός καθηγητοῦ καί ὁ Foulkes ὡς διευθυντής τῆς κλινικῆς τοῦ νεοϊδρυθέντος Ψυχαναλυτικοῦ Ἰνστιτούτου, τό ὁποῖο συστεγαζόταν μέ τό Ἰνστιτοῦτο Κοινωνικῆς Ἔρευνας (Τσέγκος, 1999:4). Μέ τόν Elias, ὁ Foulkes ἀνέπτυξε βαθιά φιλία τά μεταπολεμικά χρόνια (Pines, 1996), ἡ ὁποία συνεχίστηκε στή Μ. Βρεταννία, ὅταν ὁ Elias ἀσχολήθηκε μέ τήν ψυχοθεραπεία σέ ἐπαγγελματικό ἐπίπεδο, ὡς ὁ μόνος κοινωνιολόγος σέ μιά ὁμάδα ψυχαναλυτῶν, μέ ἐπικεφαλῆς τόν S.H. Foulkes, πού ἵδρυσαν τήν Group Analytic Society (1952), ἐνῶ ἐπί πλέον, κατά τόν Waldhoff (2007a), συντόνισαν μαζί τήν πρώτη «ὁμάδα ἐργασίας» (Congress Group) τῆς ἑταιρείας, το 1948. Μαζί περνοῦσαν ἀμέτρητες ὧρες σέ συζητήσεις περί ψυχανάλυσης, στίς ὁποῖες ὁ Elias ὑποστήριζε ὅτι εἶναι ἀδύνατον νά διαχωρισθοῦν οἱ ἀτομικές ἀπό τίς κοινωνικές ἐμπειρίες τοῦ ἀτόμου (Goudsblom & Mennell, 1998). Ὅταν, το 1965, ὁ S.H. Foulkes συντόνισε μιά συνάντηση τοῦ τομέως Ψυχοθεραπείας καί Κοινωνικῆς Ψυχιατρικῆς, στό Royal Medico-Psychological Association τῆς Βρετανίας, προσκάλεσε τόν Elias νά παρουσιάσει μιά ἐργασία γιά τήν Ψυχιατρική καί τήν Κοινωνιολογία.

Ἡ σχέση τῶν δυό ἀνδρῶν διατηρήθηκε μέχρι τόν θάνατο τοῦ S.H. Foulkes, τό 1976 (Brown, 1997). Ὁ Foulkes ἐπηρεάσθηκε ἀπό τά ἑξῆς σημεῖα τῆς θεωρίας τοῦ Elias:

1. Τήν ἔννοια τῆς Κοινωνιογένεσης (Sociogenesis), ἡ ὁποία συνδέεται ἄμεσα μέ τήν Ψυχογένεση (Psychogenesis) καί κατά τήν ὁποία ὁ Elias ὑποστηρίζει ὅτι οἱ διαδικασίες τῆς ψυχολογικῆς ἐξέλιξης καί οἱ μεταβολές στη δομή τῆς προσωπικότητας συνδέονται ἄμεσα καί ἀκολουθοῦν τίς κοινωνικές μεταβολές στήν πορεία τῆς ἱστορίας. Ὁ Elias, ὅπως ἀναφέρει ὁ Pines (1998:137), τονίζει ὅτι ἡ ἐξέλιξη τῆς κοινωνίας ἐπηρεάζει βαθύτατα τά ἀτομικά ψυχοδυναμικά, ὅτι οἱ ἄνθρωποι καθοδηγοῦνται σέ μιά «ἐκπολιτισμένη» συμπεριφορά, περιορίζοντας τίς παρορμήσεις καί τά ἔνστικτά τους, μέ ἀποτέλεσμα να αὐξάνεται τό κοινωνικό στοιχεῖο μέσα στο ἄτομο, τή θέση τοῦ Ιd νά παίρνει τό Ἐγώ καί ἡ σχέση μεταξύ Ιd, Ἐγώ καί Ὑπερεγώ νά μεταβάλλεται διαρκῶς στήν πορεία τῆς ἱστορίας. Ὁ Foulkes ἀναφέρει ὅτι ἡ κοινωνία θέτει ὡρισμένους περιορισμούς, διαμορφώνει τούς ἀνθρώπους ἀπό τή γέννησή τους μέχρι οἱ ἐν λόγῳ περιορισμοί νά ἐνδοβληθοῦν ὡς δεύτερη φύση. Μιά τέτοια δήλωση, συμπληρώνει ὁ Foulkes, μπορεῖ νά σοκάρει τούς ψυχαναλυτές, ἀποτελεῖ ὅμως μιά σημαντική θέση τήν ὁποία εἰσήγαγε ὁ Elias. Μέ βάση τά παραπάνω ὁ Foulkes, ἀναφερόμενος στό βιβλίο τοῦ Elias ἡ «Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ», συνδέει τίς ἀνωτέρω μεταβολές μέ τίς ἀλλαγές πού συμβαίνουν σέ μιά ὁμάδα, λόγῳ ἐπίδρασης τοῦ χρόνου ἤ τῆς ἀλλαγῆς τῆς σύνθεσής της (Foulkes, 1948:163).

Ἀπό τά παραπάνω μποροῦμε νά συμπεράνουμε, ὅπως παρατηρεῖ καί ὁ Pines (1996), ὅτι ἡ ἐπίδραση τοῦ Elias στήν Ὁμαδική Ἀνάλυση, καί ἡ σκέψη τοῦ Foulkes ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τή συνεχῆ ἐξέταση καί ἀμφισβήτηση τῆς σημασίας τῆς προβολῆς, σέ σχέση μέ τήν ἐνδοβολή, καθώς ἐπίσης καί τήν εἰσαγωγή τοῦ κοινωνικοῦ στοιχείου στήν ἀνθρώπινη φύση, κάτι πού ἡ ψυχανάλυση τείνει νά ἀγνοεῖ.

2. Τήν ἀπαλειφή τῆς ἀντίθεσης πού συνοδεύει τούς ὅρους «ἄτομο» καί «κοινωνία». Ὁ Elias ἀναφέρεται συχνά στόν ἐσφαλμένο, κατά τον ἴδιο, διαχωρισμό «ἀτόμου» καί κοινωνίας» πού ἐπικρατοῦσε στίς κοινωνιολογικές θεωρίες μέχρι τότε (Van Krieken, 1998:47). Ἡ παραπάνω κριτική στάση ἀποτελεῖ ἕνα σταθερό μοτίβο τῆς θεωρίας του, καθώς διαπιστώνεται ὅτι ὁ διαχωρισμός αὐτός παρεμποδίζει τή βαθύτερη κατανόηση τῆς ἐκπολιτιστικῆς διαδικασίας. Ὑποστηρίζει, κατά συνέπεια, ὅτι τά ἄτομα μποροῦν νά γίνουν ἀντιληπτά μόνον ὡς μέρος μιᾶς ὁμάδας, οἱ δέ ὁμάδες ὑπάρχουν λόγῳ τῶν ἀτόμων πού τίς ἀπαρτίζουν.

Εἶναι γεγονός πώς ὁ Foulkes σκόπευε νά γράψει ἕνα «Βιβλίο Θεωρίας» μέ τόν Elias, καθώς, κατά τή γνώμη τοῦ Lavie (2005:526), εἶχε διαπιστώσει τίς δυσκολίες τοῦ νά διατυπώσει μόνος του μία ὁλοκληρωμένη θεωρία. Ὁ Elias, ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ἦταν ὁ μόνος ἀπό τά ἰδρυτικά μέλη τῆς Group Analytic Society πού ἀνῆκε στόν τομέα τῶν Κοινωνικῶν Ἐπιστημῶν, καί τό γεγονός αὐτό τοῦ ἔδινε τήν εὐκαιρία νά ξεπεράσει τά ὅρια τῆς παραδοσιακῆς διάστασης μεταξύ κοινωνιολογίας, ψυχολογίας, ἀνθρωπολογίας καί ἱστορίας καί νά προσφέρει στή θεωρία τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης γόνιμη διεπιστημονική σκέψη καί ἔρευνα. Εἶναι ἀδιαμφισβήτητο τό γεγονός ὅτι ὁ Foulkes βασίσθηκε στίς κοινωνιολογικές παρατηρήσεις τοῦ Elias γιά νά διαμορφώσει τήν ὁμαδικοαναλυτική θεωρία. Ἡ θεωρητική σκέψη τοῦ Elias καί ἡ κριτική του στάση ἀπέναντι στήν ἔννοια τοῦ Homo Clausus ἀναπτύχθηκαν περαιτέρω στή θεραπευτική πρακτική της Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης (Elias, 1998: 10). Ὅμως ὁ ἴδιος ὁ Foulkes, ὄντας ψυχαναλυτής, βρίσκεται σέ μία «συνεχῆ ἀμφιθυμική σχέση τόσο μέ τόν Freud, ὅσο καί μέ τήν κλινική ἐφαρμογή τῆς ψυχανάλυσης» (Τσέγκος, 1999:8) καί δυσκολεύεται να ἀπορρίψει τήν ψυχαναλυτική θεωρία, καθώς γνωρίζει πολύ καλά «πώς ἕνας ψυχαναλυτής πού διαφωνεῖ μέ τόν Freud καί τήν φροϋδική θεωρία δέν βρίσκεται σέ καλλίτερη μοίρα» (ὅ.π).

Ὁ Elias (Brown, 1997:518) ὑποστηρίζει ὅτι ἡ ἐπίδραση πού εἶχε στόν Foulkes, εἶναι πολυεπίπεδη. Πρῶτα ἀπό ὅλα, ὁ Foulkes ἐπηρεάσθηκε ἀπό τήν ἄρση τοῦ διαχωρισμοῦ μεταξύ «ἀτόμου» καί «κοινωνίας». Ὅπως προκύπτει ἀπό τό ἔργο τοῦ Elias, μέσα ἀπό τή διαδικασία τοῦ πολιτισμοῦ ὑπονοεῖται πώς τό ἄτομο κοινωνικοποιεῖται καί ἐξατομικεύεται τήν ἴδια στιγμή. Θεωρεῖ, κατά συνέπεια, πώς ἡ γνώση αὐτή, ὅτι τά ἄτομα μποροῦν νά γίνουν κατανοητά μόνον ὡς μέρος μιᾶς ὁμάδας καί οἱ ὁμάδες μόνο ὡς ἀποτελούμενες ἀπό ἄτομα, εἶναι πού ἐπηρέασε τόν Foulkes καί τήν ὁμαδικοαναλυτική θεωρία ἕως σήμερα, τό γεγονός δηλαδή ὅτι βλέπει τό ἄτομο καί τήν ὁμάδα ὡς δυό διαφορετικά ἐπίπεδα τῆς ὁμάδας (Elias, 1994:64).

Ὁ ἴδιος ὁ Foulkes (1948: 3) ἀναφέρει ὅτι ἡ θεραπευτική μέθοδος πού εἶχε στό μυαλό του συμπεριελάμβανε τήν ἔμφαση στούς κοινωνικούς περιορισμούς, τούς ὁποίους μπορεῖ να βιώνει ἕνας ἄνθρωπος ὅταν ἔρχεται ἀντιμέτωπος μέ τήν «νεύρωσή» του. Θεωρεῖ πώς ἡ κοινωνική διάσταση τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς ἀποτελεῖ κεντρικό στοιχεῖο καί ὄχι περιφερειακή διαπίστωση τῆς ὁμαδικοαναλυτικῆς θεωρίας, ἐνῶ ἐκφράζει τήν εὐγνωμοσύνη του στόν Elias γιά τήν συμβολή του στήν περαιτέρω κατανόηση αὐτῶν τῶν ἀλληλεπιδράσεων (Foulkes & Anthony, 1957).

3. Τήν ἔννοια τῶν «ἀνθρωπίνων σχηματισμῶν», ἡ ὁποία εἶναι κεντρική στή θεωρία τοῦ Elias. Μέσῳ τῶν «σχηματισμῶν» αὐτῶν, οἱ ἄνθρωποι δημιουργοῦν δεσμούς ἀλληλεξάρτησης καί σχέσεις ἐξουσίας. Ὁ Elias δέν θεωρεῖ πώς τά ἄτομα κατέχουν μια «αὐτόνομη» ταυτότητα, μέσῳ τῆς ὁποίας ἀλληλεπιδροῦν μεταξύ τους καί σχετίζονται μέ μιά «ἐξωτερική ὀντότητα πού ἀποκαλοῦμε κοινωνία» (Van Krieken, 1988: 6)· ἀντιθέτως, ὑποστηρίζει πώς ὁ ἄνθρωπος εἶναι κατ’ ἐξοχήν κοινωνικό ὄν καί ὑπάρχει μόνον σέ συνάρτηση μέ τούς ἄλλους.

Ὁ Lavie (2005), ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται ἐκτενῶς στή σχέση τῆς θεωρητικῆς προσέγγισης τοῦ Elias μέ ἐκείνη τοῦ Foulkes, ἀναφέρει ὅτι ὁ Foulkes γοητεύθηκε ἀπό τίς ἐπαναστατικές ἔννοιες πού εἰσήγαγε ὁ Elias, περί τῆς ψυχοκοινωνικῆς προέλευσης τῶν ἀνθρώπων, καί ἐπεχείρησε νά τίς ἐνσωματώσει σέ μία νέα ψυχοθεραπευτική πρακτική. Ἐάν οἱ ἄνθρωποι ζοῦν ἀπό τή γέννησή τους ὡς ὀντότητες πού ἀλληλεπιδροῦν μεταξύ τους, καί ἐάν κοινωνικοποιοῦνται καί ἐξατομικεύονται ταυτόχρονα μέσα ἀπό μιά διαδικασία πού πιθανῶς νά τούς δημιουργήσει ὡρισμένα ψυχικά προβλήματα, τότε ἡ θεραπεία ὄχι μόνον μπορεῖ ἀλλά ὀφείλει νά γίνεται σέ ὁμαδικό πλαίσιο (2005: 520). Φαίνεται, ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Lavie (2005: 547), ὅτι ὁ συνδυασμός τῶν ἰδεῶν τοῦ Elias καί ἡ ἐνσωμάτωσή τους σέ μιά νέα ψυχοθεραπευτική πρακτική δημιουργοῦν μιά θεωρία περισσότερο συνυφασμένη με τήν ὁμαδική ἀνάλυση, ἀπ’ ὅτι ἡ ὁμαδικοαναλυτική θεωρία πού ἀναπτύχθηκε μετά τόν Foulkes.

Ἐπίλογος

Ἡ θεωρία τοῦ Elias ἀναμφισβήτητα ἐμπλούτισε τή θεωρία τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης· συνέπεσε, ὡστόσο, καί μέ τήν ἐμφάνιση τῆς Θεραπευτικῆς Κοινότητας κατά τόν Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς τό ἐνδιαφέρον τῶν θεωρητικῶν τήν περίοδο ἐκείνη μετατοπίζεται στόν κοινωνικό παράγοντα καί στην «προσπάθεια ἐπίλυσης τῆς ἀντιπαράθεσης ἀτομικότητα-ὁμαδικότητα» (Τσέγκος, 2012: 27).

Ὡς ἐκ τούτου, πέρα ἀπό τήν ψυχοθεραπευτική διάσταση, τά σημαντικώτερα σημεῖα τῆς θεωρίας τοῦ Elias (βλ. παράρτημα) ἀποτελοῦν τούς ἀκρογωνιαίους λίθους μιᾶς κοινωνιολογικῆς θεώρησης, ἡ ὁποία ἔχει ἄμεση ἐφαρμογή καί στίς σημερινές κοινωνίες. Ἡ ἀντίληψη τοῦ Elias γιά τούς κοινωνικοϊστορικούς σχηματισμούς, ὡς προσχεδιασμένες, μελετημένες κατασκευές ἀπό ἄτομα ἡ ὀργανισμούς, τοποθετεῖ τόν ἄνθρωπο σέ κεντρικό σημεῖο, καθώς ἡ κοινωνία γίνεται ἀντιληπτή ὡς μιά ὀργανική ὀντότητα, πού ὁδεύει πρός τό θάνατο (ὅπως καί ὁ ἄνθρωπος) μέσα ἀπό βιολογικές διαδικασίες νεότητας, ὡρίμανσης καί γήρατος. Εἰσάγει, δηλαδή, μέ τή θεωρία του τήν ἔννοια τοῦ χρόνου καί τῆς μεταβολῆς, ὄχι μόνο σέ μακροσκοπικό ἀλλά καί σέ ἀτομικό ἐπίπεδο. Κατ’ αὐτόν τόν τρόπο ἐνισχύει τή σχέση μεταξύ ἀτόμου καί κοινωνίας καί ἀναδεικνύει σχηματισμούς ἐγκαθιδρυμένων καί περιθωριοποιημένων ὁμάδων, πού γίνονται ἐμφανεῖς σέ πληθώρα πλαισίων, σέ μικρότερη ἤ μεγαλύτερη κλίμακα, γεγονός πού ἐξηγεῖ, μέ δυναμικούς ὅρους, ἕνα μεγάλο ποσοστό τῶν κοινωνικῶν συγκρούσεων (ὅπως π.χ. ὁ ρατσισμός) (Van Krieken, 1998).

Ὑποσημειώσεις

1. Ψυχαναλύτρια Ὁμάδας (MSc Ἐφηρμοσμένης Κοινωνικῆς Ψυχολογίας), μέλος τῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Ἰνστιτούτου Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης Ἀθηνῶν (Ι.Ο.Α.Α.),ἐπιστημονική συνεργάτις τοῦ Ἀνοικτοῦ Ψυχοθεραπευτικοῦ Κέντρου.
2. Κοινωνική Λειτουργός, Ψυχαναλύτρια Ὁμάδας,Γραμματέας τοῦ Ι.Ο.Α.Α., ἐπιστημονική συνεργάτις τοῦ Ἀνοικτοῦ Ψυχοθεραπευτικοῦ Κέντρου.
3. Γιά τόν S.H. Foulkes καί τό ἔργο του ἔχουν γραφτεῖ οὐκ ὀλίγα, ἐνῶ γιά τό ἔργο καί τή συνεισφορά τοῦ Elias παρατηρεῖται ἕνα ὁλοένα αὐξανόμενο ἐνδιαφέρον, κυρίως τά τελευταῖα χρόνια, καί αὐτό ὄχι μόνον στα πλαίσια τῆς κοινωνιολογικῆς του θεώρησης, ἀλλά καί λόγῳ τῆς σχέσης του μέ τήν Ὁμαδική Ἀνάλυση καί τόν S.H. Foulkes. Για τόν λόγο αὐτόν θεωροῦμε σκόπιμο ἡ ἀναφορά μας στόν Elias καί τό ἔργο του να εἶναι ἐκτενέστερη καί πιθανῶς λεπτομερέστερη.
4. Θεραπεύτρια τοῦ S.H.Foulkes ἦταν ἡ Helene Deutsch καί ἐπόπτες οἱ Eduard Hitschmann καί Hermann Nunberg.
5. Ὁ Kurt Goldstein (1878-1965) ἦταν Γερμανοεβραῖος νευρολόγος καί ψυχίατρος, δημιουργός της Ὁλιστικῆς Θεωρίας καί πρωτοπόρος στήν νευροψυχολογία.
6. Ἡ Group Analytic Society ἱδρύθηκε στό Λονδίνο, ἀπό τούς Dr. E.J.Anthony, Dr. P.B. de Mare, Dr. N. Elias, Dr. S.H. Foulkes, Mrs E.T. Foulkes, Mrs M.L. Abercrombie, τό 1952. Κύριος στόχος ἦταν ἡ ἔρευνα καί ἡ προώθηση τῆς ἀνάπτυξης τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης, τόσο σέ κλινικό ὅσο καί σέ ἐφαρμοσμένο ἐπίπεδο. Ἀντικείμενο τῆς Ἑταιρείας εἶναι ἡ προώθηση τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης καί τῶν ἐφαρμογῶν της στή ψυχική ὑγεία καθώς καί σέ ἄλλους τομεῖς τοῦ πολιτισμοῦ. (Constitution of the Group Analytic Society, London. Revised, August 23rd, 1999).
7. Ἡ βιβλιογραφία τοῦ S.H. Foulkes περιλαμβάνει τά ἑξῆς βιβλία:

• Foulkes, S.H., (1948), Introduction to Group-Analytic Psychotherapy.London:Maresfield Reprints, Foulkes, S.H. &
• Anthony, E.J., (1957), Group Psychotherαpy, the Psychoanalytic Approach. London:Karnac Books,
• Foulkes, S.H., (1964), Τherapeutic Group Analysis. London:Karnac Books, Foulkes, S.H.,
• (1975), Group-Analytic Psychotherapy: Methods and Principles. London:Karnac Books,
• Foulkes, S.H., (1990), Selected Papers: Psychoanalysis and Group Analysis. London:Karnac Books.

8. Γιά λεπτομερῆ περιγραφή τῆς διάταξης, τῆς δομῆς καί τῆς διαδικασίας τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης βλ. τό σύνολο τῆς βιβλιογραφίας τοῦ S.H. Foulkes, ὅπως παρατίθεται ἀνωτέρω. Συνοπτική περιγραφή βλ. στό κεφάλαιο γιά τήν Ὁμαδική Ἀνάλυση, τοῦ Ἰ.Κ. Τσέγκου, στό Ἀσημάκης, Π., (1999), Σύγχρονες Ψυχοθεραπεῖες στήν Ἑλλάδα: ἀπό τή Θεωρία στήν Ἐφαρμογή. Ἰνστιτοῦτο Προσωπικῆς Ἀνάπτυξης. University of Indianapolis Athens Press, καθώς καί στό Τσέγκος, Ἰ.Κ., (2002), Οἱ Μεταμφιέσεις τοῦ Ψυχοθεραπευτοῦ. Ἀθήνα: Ἐκδόσεις Στιγμή.
9. Ἡ ἔννοια τῆς Μatrix, τήν ὁποία ἐπινόησε ὁ Foulkes, εἶναι κεντρικῆς σημασίας στην ὁμαδικοαναλυτική θεωρία καί ὁρίζεται ὡς τό «πλέγμα ὅλων τῶν ψυχικῶν διεργασιῶν, ἀλλά καί τό ψυχολογικό μέσον, ὅπου αὐτές συναντῶνται, ἐπικοινωνοῦν καί ἀλληλεπιδροῦν» (Foulkes and Anthony, 1957). Ἐπίσης ἀποτελεῖ ἕνα «ὑποθετικό δίκτυο τῶν ἐπικοινωνιῶν καί τῶν σχέσεων σέ μιά ὁμάδα· εἶναι τό ἀπό κοινοῦ διαμοιραζόμενο πεδίο πού, σέ τελευταία ἀνάλυση, προσδιορίζει τό νόημα καί τή σημασία ὅλων τῶν ἐπικοινωνιῶν, λεκτικῶν καί μη λεκτικῶν, πού συμβαίνουν σέ μία ὁμάδα» (Foulkes, 1964, Τσέγκος,1999:438). Ἡ Matrix διακρίνεται σέ Θεμελιακή (Foundation) καί Δυναμική (Dynamic). Ἡ Θεμελιακή Μatrix, κατά τόν Τσέγκο (1999), συγγενεύει μέ τήν ἔννοια τοῦ συλλογικοῦ ἀσυνειδήτου τοῦ Jung καί ἀναφέρεται στα μόνιμα χαρακτηριστικά, τά ὁποῖα τά μέλη εἰσάγουν στήν ὁμάδα, ὅπως εἶναι ἡ κοινή κουλτούρα, ἡ γλώσσα ἤ ἡ καταγωγή κ.λπ. Ἡ Δυναμική Matrix, μιά ἔννοια μᾶλλον ἀσαφής, ἀντικατοπτρίζει ὅ,τι συμβαίνει στήν ὁμάδα σέ κάθε συνεδρία.
10. Τά ὁμαδικοαναλυτικά φαινόμενα, κατά τόν Foulkes (Foulkes and Anthony, 1957), δεν συναντῶνται στήν ἀτομική ψυχοθεραπεία, ἐνέχουν θεραπευτικές ἰδιότητες καί ἀποτελοῦν ὑπερπροσωπικές ἐκδηλώσεις,[…] οἱ ὁποῖες ἐμπεριέχουν πολλές ἀπό τίς ἰδιότητες καί τίς θεραπευτικές δυνατότητες τῆς Matrix τῆς ὁμάδας (Παπαδοπούλου 1991). Τά κυριώτερα ἐξ αὐτῶν εἶναι: τό φαινόμενο τοῦ Κατοπτρισμοῦ (Mirroring), το φαινόμενο τοῦ Πυκνωτῆ (Condenser), το φαινόμενο τῆς Ἁλυσίδας (Chain) καί τό φαινόμενο τῆς Συνήχησης (Resonance).
11. Ὡς σημαντικώτερα ἔργα τοῦ Elias θεωροῦνται τά ἑξῆς: τό θεμελιῶδες δίτομο ἔργο του «ἡ Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ», «ἡ Κοινωνία τῶν Ἀτόμων», οἱ «Ἐγκαθιδρυμένοι καί Περιθωριοποιημένοι», «Τί εἶναι Κοινωνιολογία», «Ἡ Μοναξιά τῶν Ἑτοιμοθανάτων», «ἡ Θεωρία τῶν Συμβόλων» καί τό «Περί Χρόνου».
12. Γιά μία ἐκτενῆ καί λεπτομερέστερη περιγραφή τῶν ἐννοιῶν αὐτῶν, ἀλλά καί τοῦ ἔργου τοῦ Elias συνολικά, ἐνδεικτικά ἀνατρέξτε στούς: Brown (1997), Dalal (1998), Elias (1978, 1991, 1994, 1994, 1997, 2001), Goudsblom & Mennel (1998), Van Krieken (1998).

Βιβλιογραφία

Brown, D. (1997). “Conversation with Norbert Elias”, Group Analysis, vol. 30: 515- 524.

Dalal, F. (1998). Taking the Group Seriously: Towards a Post-Foulkesian Group Analytic Theory. London: Jessica Kinglsey Publishers.

Δελῆ, Α. (2007). Τό Θεωρητικό Ἔργο τοῦ Ν. Elias. Βιβλιογραφική Ἀνασκόπηση. Διπλωματική Διατριβή. Ἰνστιτοῦτο Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης Ἀθηνῶν: Α.Ψ.Κ.

Elias, N. (1969). «Sociology and Psychiatry». In: S.H. Foulkes and G. Stewart Prince (eds.), (1967). Psychiatry in a Changing Society, pp. 117- 144, London: Tavistock.

Elias, N. (1978). What is Sociology? (Translation from German by Stephen Mennell and Grace Morissey of Was ist Soziologie? with a foreword by Reinhard Bendix). New York: Columbia University Press.

Elias, N, (1991). The Symbol Theory. New edition of 1989, with a new introduction by the author and a preface by Richard Kilminster. London: Sage Publications.

Elias, N. (1994). The Established and the Outsiders. A Sociological Enquiry into Community Problems. New edition of 1965, enlarged with the original English manuscript of an Introduction, published in Dutch translation in 1976. London: Sage Publications.

Elias, N. (1994). Reflections on a Life (Translation (in part) from German by Edmund Jephcott of αber sich selbst, for the biographical interview (first published in Dutch in 1984) the original English manuscript has been used). Cambridge: Polity Press.

Ἐλίας, Ν. (1997). Ἡ Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ: Ἤθη καί Κοινωνική Συμπεριφορά στή Νεώτερη Εὐρώπη. Ἀθήνα: Ἐκδόσεις Νεφέλη.

Ἐλίας, Ν. (1997). Ἡ Ἐξέλιξη τοῦ Πολιτισμοῦ: Κοινωνιογενετικές καί Ψυχογενετικές Ἔρευνες. Ἀθήνα: Ἐκδόσεις Νεφέλη.

Elias, N. (1998). On Civilization, Power and Knowledge. Selected Writings. Edited and with an introduction by Stephen Mennell and Johan Goudsblom [The Heritage of Sociology Series]. Chicago/London: University of Chicago Press.

Elias, N. (2001). The Society of Individuals. New edition of 1991. New York/London: Continuum.

Foulkes, S.H. (1948). Introduction to Group-Analytic Psychotherapy. London: Maresfield Reprints, 1983.

Foulkes, S.H. & Anthony, E.J. (1957). Group Psychotherαpy. The Psychoanalytic Approach. London: Karnac Books.

Foulkes, S.H. (1964). Τherapeutic Group Analysis. London: Karnac Books.

Foulkes, S.H. & Prince, G.S. (eds.) (1969). Psychiatry in a Changing Society. London: Tavistock Publications.

Foulkes, S.H. (1975). Group-Analytic Psychotherapy: Methods and Principles. London: Karnac Books.

Foulkes, S.H. (1990). Selected Papers: Psychoanalysis and Group Analysis. London: Karnac Books.

Goudsblom, J. & Mennel, S. (eds.) (1998) The Norbert Elias Reader. Blackwell Publishers.

Lavie, J. (2005). “The Lost Roots of the Theory of Group Analysis: Taking Interrelational Individuals Seriously”, Group Analysis, Vol 38 (4): 519- 535.

Lavie, J. (2005), “Reply to Farhard Dalal Response”, Group Analysis, Vol. 38 (4): 546- 555.

Mennell, S. (1997).“A Sociologist at the Outset of Group Analysis”, Group Analysis, Vol. 30 (4): 489- 514.

Mennell, S. (1998). Norbert Elias: An Introduction. Oxford: Blackwell.

Παπαδοπούλου, Στ. (1991). Τά Ὁμαδικά Φαινόμενα στήν Ὁμαδική Ψχοθεραπεία. Βιβλιογραφική Ἀνασκόπηση. Διπλωματική Διατριβή, Ἰνστιτοῦτο Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης Ἀθηνῶν: Α.Ψ.Κ.

Pines, M. (1996). “The Coherency of Group Analysis”, Group Analysis, 35(1) pp: 13- 26.

Pines, M. (1998). Circular Reflections: Selelcted Papers on Group Analysis and Psychoanalysis. London: Jessica Kingsley Publishers.

Τσέγκος, Ἰ.Κ. (1999). «Ὁμαδική Ἀνάλυση». Στο Ἀσημάκης, Π. (ἐπιμ.), Σύγχρονες Ψυχοθεραπεῖες στήν Ἑλλάδα. Ἰνστιτοῦτο Προσωπικῆς Ἀνάπτυξης, University of Indianapolis Athens Press.

Τσέγκος, Ἰ.Κ. (2002). Οἱ Μεταμφιέσεις τοῦ Ψυχοθεραπευτοῦ. Ἀθήνα: Ἐκδόσεις Στιγμή.

Τσέγκος, Ἰ.Κ. (2012). Ὁ Ψυχιατρικός Κοινοτισμός. Στάσεις καί Ἀποστάσεις στό Σύγχρονο Ψυχοθεραπευτικό Γίγνεσθαι. Ἀθήνα: Ἐκδόσεις Ἁρμός.

Van Krieken, R. (1998). Norbert Elias. London: Routledge.

Waldhoff, H.P. (2007), “Unthinking the Closed Personality: Norbert Elias, Group Analysis and Unconscious Processes in a Research Group: Part I”. Group Analysis, Vol. 40 (3): 323-343.

Waldhoff, H.P. (2007a). “Unthinking the Closed Personality: Norbert Elias, Group Analysis and Unconscious Processes in a Research Group: Part II”, Group Analysis, Vol. 40 (4): 478-506.