Ὁμαδικὴ Ψυχοθεραπεία καὶ Τοξικοεξάρτηση

«Ἡ Συνεισφορά τῆς Ὁμαδικῆς Ψυχοθεραπείας στήν Θεραπεία τῆς Τοξικοεξάρτησης. Βιβλιογραφική Ἀνασκόπηση»

Κυριακή Δημητρακοπούλου, Ψυχολόγος, Μάρτιος 2010

Τό φαινόμενο τῆς τοξικομανίας δέν εἶναι σύγχρονο. Ἀπό τήν ἀρχαιότητα ἤδη, οἱ ἄνθρωποι, σέ ὅλες τίς ἱστορικές περιόδους καί σέ ὅλους τούς πολιτισμούς, ἔκαναν χρήση διαφόρων τέτοιων οὐσιῶν.

     Ὡστόσο, μέ τό τέλος τοῦ 20^οῦ αἰώνα καί τήν ἀρχή τοῦ 21^ου, ἡ τοξικομανία ἔχει μετατραπεῖ πλέον σέ συγκεκριμένη κοινωνική συμπεριφορά πού ἔχει ὡς συνέπεια τήν ἀπομόνωση τοῦ ἀτόμου άπό τίς συνθῆκες κοινωνικῆς καί πολιτικῆς ἔντασης.

     Συνοψίζοντας τήν πορεία τῆς θεωρητικῆς καί θεραπευτικῆς ἀντίληψης γιά τό φαινόμενο τῆς τοξικοεξάρτησης, ὁ Landry (1997) ἀναφέρει ὅτι, κατά τή δεκαετία τοῦ 1960, ἡ τοξικοεξάρτηση γινόταν ἀντιληπτή ὡς παραβατική συμπεριφορά, κοινωνική παρέκκλιση καί ἀνηθικότητα, ἐνῶ κάθε ἀπόπειρα παρέμβασης περιοριζόταν ἐντός τοῦ συστήματος δικαιοσύνης. Κατά τή δεκαετία τοῦ 1970, ἡ θεραπευτική ἀντιμετώπιση τῆς ἐξάρτησης ἄρχισε νά ἀναπτύσσεται καί νά καθιερώνεται, ἐνῶ στή δεκαετία τοῦ 1980, λειτουργοῦσε, πλέον, πλῆθος δημοσίων καί ἰδιωτικῶν θεραπευτικῶν προγραμμάτων ἀπεξάρτησης. Τέλος, ἡ δεκαετία τοῦ 1990 χαρακτηρίσθηκε ἀπό τόν ἑστιασμό στή διερεύνηση τῆς διαθεσιμότητας καί τῆς ἀποτελεσματικότητας τῆς θεραπείας, ἀλλά καί στή συγκριτική μελέτη κόστους καί ἀποτελεσματικότητας τῶν διαφόρων προγραμμάτων.

     Δεδομένης τῆς πολυπλοκότητας τῆς αἰτιολογίας τῆς τοξικοεξάρτησης, εἶναι προφανής ἡ ἀναγκαιότητα μιᾶς πολυπαραγοντικῆς θεραπευτικῆς προσέγγισης. Οἱ διάφορες θεραπευτικές προσεγγίσεις, παρά τίς διαφορές τους, ἔχουν συνήθως τρεῖς κοινούς στόχους. Ὁ πρῶτος στόχος εἶναι ἡ ἀποχή ἤ ἡ μείωση τῆς χρήσης οὐσιῶν. Ὁ δεύτερος εἶναι ἡ βελτίωση τῆς σωματικῆς καί ψυχικῆς ὑγείας, ὅπως καί τῆς κοινωνικῆς λειτουργικότητας αὐτῶν τῶν ἀτόμων. Ὁ τρίτος εἶναι ἡ μείωση τῶν κινδύνων γιά τήν δημόσια ὑγεία καί τήν ἀσφάλεια.

   Οἱ κυριώτερες θεραπευτικές προσεγγίσεις πού συναντῶνται στήν τοξικοεξάρτηση εἶναι:

α) τά προγράμματα σωματικῆς ἀποτοξίνωσης, β) τά προγράμματα χορήγησης μεθαδόνης,

γ) τά προγράμματα θεραπείας μέ ἀνταγωνιστές ὀπιοειδῶν οὐσιῶν,

δ) ἡ συμβουλευτική θεραπεία,

ε) οἱ ὁμαδικοῦ τύπου θεραπευτικές προσεγγίσεις,

στ) ἡ Θεραπευτική Κοινότητα,

ζ)  οἱ ὁμάδες αὐτοβοήθειας,

η)  ἄλλα εἴδη θεραπευτικῶν παρεμβάσεων.

     Στήν παροῦσα εἰσήγηση, αὐτό πού ἐξετάζεται εἶναι οἱ ὁμαδικές προσεγγίσεις πού χρησιμοποιοῦνται στήν θεραπεία τῆς τοξικο-εξάρτησης. Ἡ Ὁμαδική Ψυχοθεραπεία φαίνεται πώς ἀποτελεῖ θεραπεία ἐπιλογῆς στήν τοξικο-εξάρτηση, καθώς οἱ θεραπευτικοί παράγοντες τῆς Ὁμαδικῆς Ψυχοθεραπείας συνδέονται μέ τίς ἰδιαίτερες θεραπευτικές ἀνάγκες αὐτῶν τῶν ἀτόμων.Αὐτό ἐξηγεῖται ὡς ἑξῆς: ὁ τοξικοεξαρτημένος εἶναι ἕνα μοναχικό καί ἀποξενωμένο ἄτομο. Κατά συνέπειαν, ἀπό τήν στιγμή πού ἕνας τέτοιος ἄνθρωπος θεωρήσει τόν ἑαυτό του μέλος μιᾶς ὁμάδας «ὁμοίων», μέ τούς  ὁποίους  μοιράζεται  τόν  ἴδιο στόχο, αὐτόν  τῆς ἀπεξάρτησης, ἔχει κάνει ἤδη τό πρῶτο βῆμα τῆς ἐξόδου ἀπό τήν ἀπομόνωσή του. Αὐτό τοῦ δίνει τήν δυνατότητα νά συνάψει συναισθηματικούς δεσμούς μέ ἄλλους ἀνθρώπους, ἐμπειρία ἀσυνήθιστη γι’αὐτόν, καθώς ἡ ζωή του, μέχρι τώρα, χαρακτηρίζεται ἀπό μή σταθερές καί ἐπώδυνες σχέσεις. 

    Σχετικά μέ τό θεωρητικό ὑπόβαθρο τῶν διαφόρων μεθόδων, ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι οἱ ὁμάδες γιά τοξικοεξαρτημένους δέν ἀνήκουν σέ συγκεκριμένα θεωρητικά μοντέλα. Κατ’αὐτήν τήν ἔννοια, πρόκειται γιά ἕνα εἶδος πολυπαραγοντικῆς θεραπείας, συμβατῆς μέ τήν πολυπαραγοντική φύση τοῦ φαινομένου τῆς ἐξάρτησης, ἀλλά καί μέ τίς εἰδικές ἀνάγκες τῶν ἐξαρτημένων.

     Εἰδικώτερα, ὅσον ἀφορᾷ τήν χώρα μας, ἀκολουθεῖται ἡ ἴδια πρακτική μέ ἄλλες χῶρες καί ἡ ὁμαδική θεραπεία ἀποτελεῖ τήν θεραπεία ἐκλογῆς. Οἱ κυριώτερες ὁμαδικές προσεγγίσεις πού χρησιμοποιοῦνται στήν χώρα μας γιά τήν ἀπεξάρτηση εἶναι οἱ ἀκόλουθες: οἱ ὁμάδες αὐτοβοήθειας, οἱ ὁμάδες τέχνης, οἱ θεραπευτικές ὁμάδες πού γίνονται στό πλαίσιο τῶν Θεραπευτικῶν Κοινοτήτων.

     Οἱ ὁμάδες αὐτοβοήθειας υἱοθετοῦν τήν φιλοσοφία τῶν «12 βημάτων» τῶν Ἀνώνυμων Ἀλκοολικῶν καί Ναρκομανῶν. Ἡ προσέγγιση τῶν Ἀνωνύμων εἶναι μή ἐπαγγελματική καί ἡ θεραπευτική τους φιλοσοφία στηρίζεται στήν αὐτοβοήθεια. Σήμερα, ὑπάρχουν περί τίς εἰκοσιεπτά τέτοιες ὁμάδες στήν Ἀθήνα, τόν Πειραιᾶ, τήν Θεσσαλονίκη καθώς καί σέ ἄλλες πόλεις τῆς ἐπικράτειας.

    Οἱ ὁμάδες τέχνης συντονίζονται ἀπό ἐπαγγελματίες εἰδικούς. Ἡ  λειτουργία τους βασίζεται στήν δημιουργική χρήση τῶν τεχνῶν ὡς μέσου γιά τήν μή λεκτική καί συμβολική ἐπικοινωνία, ἡ ὁποία ἐνθαρρύνεται μέσα σέ ἕνα προστατευμένο περιβάλλον καί μέ μία ἑδραιωμένη σχέση θεραπευτῆ - θεραπευόμενου.

    Οἱ ὁμάδες αὐτές χρησιμοποιοῦνται, κυρίως, γιά τήν θεραπεία ἀτόμων πού ἔχουν μειωμένες ἱκανότητες λεκτικῆς ἐπικοινωνίας καθώς καί σέ ἄτομα πού ἔχουν ἰσχυρές ἀντιστάσεις, χαρακτηριστικό ἰδιαίτερα σύνηθες σέ τοξικοεξαρτημένους.

     Στήν χώρα μας, ὁ Ὀργανισμός πού χρησιμοποιεῖ κυρίως τήν «τέχνη-θεραπεία» εἶναι ἡ Μονάδα Ἀπεξάρτησης τοῦ Ψυχιατρικοῦ Νοσο-κομείου Ἀττικῆς - 18 Ἄνω. Ἡ συγκεκριμένη δραστηριότητα ἀποτελεῖ μία μορφή Ὁμαδικῆς Ψυχοθεραπείας, πού λειτουργεῖ συμπληρωματι-κά πρός τίς ἄλλες μορφές ψυχοθεραπείας μέσα στό εὐρύτερο θεραπευτικό πλαίσιο τοῦ 18 Ἄνω. 

    Ἰδιαίτερη ἀναφορά ἀξίζει νά γίνει στήν κοινοτική προσέγγιση, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καί τήν εὐρύτερα διαδεδομένη μέθοδο γιά τήν ἀντιμετώπιση τῆς τοξικοεξάρτησης. Ἡ Θεραπευ-τική Κοινότητα ἀποτελεῖται ἀπό ἕνα σύνολο ὁμάδων, διαφορετικῶν ὡς πρός τόν θεραπευτικό προσανατολισμό, τούς σκοπούς, τό μέγεθος καί τό εἶδος τῆς θεραπευτικῆς διαδικασίας. Ἐπισημαίνουμε ὅτι, στήν περίπτωση τῆς τοξικοεξάρτησης, ἀκολουθεῖται τό μοντέλο τῆς Ἱεραρχημένης Θεραπευτικῆς Κοινότητας.  Στήν χώρα μας, ἡ πρώτη Θεραπευτική Κοινότητα  (Ἰθάκη) δημιουργήθηκε τό 1983 στήν Θεσσα-λονίκη, ἀπό τόν ψυχίατρο Φ. Ζαφειρίδη.

    Βασική θεραπευτική τεχνική τῶν Θεραπευτικῶν Κοινοτήτων εἶναι ἡ ὁμαδικοῦ τύπου ψυχοθεραπευτική παρέμβαση, ἡ ἀτομική καί οἰκογενειακή θεραπεία, οἱ τεχνικές προσωπικῆς ἀνάπτυξης, οἱ ἐκπαιδευτικές δραστηριότητες, ἡ συνεχής ἀνάληψη εὐθυνῶν καί οἱ δράσεις κοινωνικῆς παρέμβασης, ἐνῶ βασικές ἀπαιτήσεις ἀποτελοῦν ἡ ἐλεύθερη ἀπόφαση συμμετοχῆς, ἡ ἀποχή ἀπό οὐσίες, ἡ ἀνάπτυξη σχέσεων, τά ὅρια, ἡ ἰδεολογία, ἡ κοινωνική ὀργάνωση. Κύρια θεραπευτικά ἐργαλεῖα εἶναι οἱ «Ὁμάδες Ἀντιπαράθεσης» (encounter groups), ὁ «Μαραθώνιος» (marathon), ἡ «Συνάντηση Κοινότητας» (community meeting) καί ἡ «Ὁμάδα Ὁμοτίμων»  (peer group).  Ἡ παραμονή  σε  μία Θεραπευτική Κοινότητα διαρκεῖ ἀπό 6 ἕως 12 μῆνες καί ἀκολουθεῖται ἀπό τή φάση τῆς κοινωνικῆς ἐπανένταξης γιά ἀνάλογο χρονικό διάστημα.

     Ἡ Θεραπευτική Κοινότητα ἀνήκει στίς ψυχοκοινωνικές θεραπευτικές μεθόδους καί περιλαμβάνει στοιχεῖα ἀπό τήν ψυχαναλυτική καί τήν γνωσιακή θεραπεία, τήν θεραπεία συμπεριφορᾶς, τήν ὁμαδική καί τήν οἰκογενειακή θεραπεία καθώς καί ἀπό τά «12 βήματα» τῶν Ἀ.Ἀ.

    Ἕνα ἄλλο ζήτημα πού παρουσιάζει ἐνδιαφέρον εἶναι ἡ ἀποτελεσματικότητα τῆς Ὁμαδικῆς Ψυχοθεραπείας καί, εἰδικώτερα, ὁ ρόλος τοῦ συντονιστῆ. Ὅσον ἀφορᾷ τό πρῶτο ζήτημα, ἀναφερόμενοι στήν ἀποτελεσματι-κότητα, ἐννοοῦμε τίς ἀλλαγές πού κάνει ὁ χρήστης πού ὑπόκειται σέ θεραπεία καί ἀφοροῦν τήν δημιουργία μιᾶς ζωῆς μέ ἀληθινό νόημα καί οὐσιαστικές σχέσεις. 

    Μεταξύ τῶν παραγόντων ἐκείνων πού συμβάλλουν στήν ἐπιτυχημένη ὁμαδική θεραπεία τῶν τοξικοεξαρτημένων, ἰδιαίτερη θέση κατέχει ἡ συνεισφορά τοῦ θεραπευτῆ/συντονιστῆ μιᾶς ὁμάδας. Ἡ γνώση τῶν κατάλληλων τεχνικῶν, ἡ ἐκπαίδευση τοῦ θεραπευτῆ, ἡ ἐμπειρία του, ἀλλά καί τά χαρακτηριστικά  τῆς  προσωπικότητάς  του εἶναι ἐξ ἴσου ἀπαραίτητα καί ἀναγκαῖα, ὥστε νά ἀνταποκριθεῖ ἐπαρκῶς στόν ρόλο του.

    Ἰδιαίτερη ἀναφορά κάνουν διάφοροι συγγραφεῖς (Πουλόπουλος, 2005, Μάτσα, 2008), γιά τά χαρακτηριστικά πού πρέπει νά διαθέτει τό θεραπευτικό προσωπικό πού ἐργάζεται στίς Θεραπευτικές Κοινότητες, εἴτε πρόκειται γιά πρώην ἐξαρτημένους ἤ γιά ἐπαγγελματίες κοινωνικούς ἐπιστήμονες. Ὁρισμένες ἀπό τίς λειτουργίες πού ἔχει ὁ θεραπευτής στήν Κοινότητα εἶναι οι ἑξῆς: ἀναλαμβάνει τόν συντονισμό διάφορων θεραπευτικῶν ὁμάδων, ἀναλαμβάνει ἀτομικές συναντήσεις, παρακολουθεῖ καί ἀξιολογεῖ τήν κατάσταση τῶν μελῶν, διοργανώνει δραστηριότητες κοινωνικῆς φύσης, ἐνισχύει τά δίκτυα κοινωνικῆς ὑποστήριξης τῶν μελῶν· τέλος, συμμετέχει στόν θεραπευτικό σχεδιασμό καί λειτουργεῖ ὡς μοντέλο πρός μίμηση γιά τά μέλη.

    Ἀνασκοπώντας τήν βιβλιογραφία, σχετικά μέ τήν συνεισφορά τῆς Ὁμαδικῆς Ψυχοθεραπείας στήν θεραπεία τῆς τοξικοεξάρτησης, παρατηροῦμε τήν ἀπουσία (ἐκτός ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων) ὁποιασδήποτε ἀναφορᾶς στήν Ὁμαδική Ἀνάλυση, μιᾶς ἀπό τίς πλέον διαδεδομένες ὁμαδικές μεθόδους.

    Ἡ Ὁμαδική Ἀνάλυση δίνει ἔμφαση στήν σημασία τοῦ κοινωνεῖν καί τῆς κοινωνικῆς ἀλληλεπίδρασης καί θεωρεῖ ὅτι ἡ ὁμάδα παρέχει μία «ἐκπαίδευση τοῦ ἐγώ ἐν δράσει» γιά τά μέλη της. Ὁ θεραπευόμενος μπορεῖ, δηλαδή, ν’ ἀλλάξει κατά βούλησιν τήν συμπεριφορά του, ἔτσι ὥστε νά μετακινηθεῖ ἀπό τήν ἀπομόνωσή του σέ πιό ὑγιεῖς συλλογικές συμπεριφορές, ἀπό τίς ὁποῖες ὡς ἄτομο ἀποκλίνει (Foulkes, 1964). Ἡ συνεισφορά αὐτή τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης ἔχει βαρύνουσα σημασία γιά τήν θεραπεία τῶν τοξικοεξαρτημένων, καθώς εἶναι δεδομένο ὅτι ἡ ἐξάρτηση ἀπό οὐσίες εἶναι, κατ’ ἐξοχήν, ἡ ἔκφραση τῆς ἀπομόνωσης καί τῆς ἀποξένωσης πού βιώνει ἕνα ἄτομο.

    Μερικές ἀπό τίς βασικές ἔννοιες τῆς Ὁμαδικῆς Ἀνάλυσης εἶναι ἡ ἔννοια τοῦ δικτύου τῆς ἐπικοινωνίας τῆς ὁμάδας (Matrix) καί ἡ κοινωνικοποίηση, οἱ ὁποῖες συνδέονται στενά μέ τίς θεραπευτικές ἀνάγκες τῶν τοξικο-εξαρτημένων. Ἐπίσης, ἡ Matrix τῆς ὁμάδας συνδέεται ἄμεσα μέ τήν ἐνίσχυση τῆς συνοχῆς τῆς ὁμάδας, ἡ ὁποία εἶναι ἰδιαίτερα σημαντική γιά τόν πληθυσμό τῶν τοξικοεξαρτημένων. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ἡ τοξικοεξάρτηση φθάνει νά εἶναι συνώνυμη μέ τήν ἀπομόνωση, τήν ἀπουσία, δηλαδή, κοινωνικοποίησης. Κατά συνέπειαν, ἡ Ὁμαδική Ἀνάλυση, δίνοντας ἔμφαση στήν ἀποδυνάμωση τοῦ ρόλου τοῦ συντονιστῆ, καθώς καί στήν διευκόλυνση τῆς ὁμαδικῆς ἀλληλεπίδρασης, ἐνισχύει τήν ἐπικοινωνία, τό σχετίζεσθαι καί, τελικῶς, τήν κοινωνικοποίηση.

    Παρά τήν συνεισφορά πού θά μποροῦσε νά ἔχει ἡ ἐφαρμογή ὁμαδικοαναλυτικῶν ὁμάδων σέ τοξικοεξαρτημένους, ἀπό τήν βιβλιογραφία προκύπτει ἡ ἀπουσία τέτοιων ἐφαρμογῶν, μέ μία μόνον ἐξαίρεση. Γιά τόν λόγο αὐτό, ἰδιαίτερα σημαντική θεωροῦμε τήν ἐπί εἰκοσαετία ὁμαδικοαναλυτική ἐμπειρία μιᾶς ὁμάδας Σουηδῶν θεραπευτῶν. Φαίνεται,  ἑπομένως,  ὅτι ἡ ἀναλυτική ὁμάδα, καταλλήλως ἴσως τροποποιημένη καί προσαρμοσμένη στίς ἀνάγκες τοῦ συγκεκριμένου πληθυσμοῦ, θά μποροῦσε νά προστεθεῖ στά ἄλλα εἴδη ὁμάδων πού ἐφαρμόζονται στήν τοξικοεξάρτηση.

    Συμπερασματικά, θά λέγαμε ὅτι δικαίως ἡ Ὁμαδική Ψυχοθεραπεία ἀποτελεῖ τήν θεραπευτική ἐπιλογή γιά τήν τοξικοεξάρτηση. Πολλοί εἰδικοί ἀποδίδουν τήν ἀποτελεσμα-τικότητά της στό γεγονός ὅτι δημιουργεῖ τίς συνθῆκες γιά τήν καλλιέργεια ὑγιῶν, πραγματικῶν σχέσεων (χωρίς τήν διαμεσολάβηση τῆς οὐσίας) καί ἱκανοποιεῖ τήν ἀνάγκη τῶν τοξικοεξαρτημένων γιά κοινωνικοποίηση, καθώς εἶναι δεδομένο τό πρόβλημα τῆς ἀποξένωσης καί τῆς ἀπομόνωσης πού άντιμετωπίζουν αὐτά τά ἄτομα.