Γενεόγραμμα

«Ἡ Τεχνική τοῦ Γενεογράμματος: Βιβλιογραφική Ἀνασκόπηση καί Μελέτη μιᾶς Περίπτωσης»

Κλεάνθη Γαλάνη, Ψυχολόγος, Ἰνστιτοῦτο Θεραπείας Οἰκογένειας, Ἰούλιος 2012

Ἡ παροῦσα Διπλωματικὴ Διατριβή ἀποτελεῖ βιβλιογραφικὴ ἀνασκόπηση καί μελέτη μιᾶς περίπτωσης, σχετικά μέ τήν τεχνική τοῦ Γενεογράμματος.

Ἡ χρήση τῶν Γενεογραμμάτων ἀναπτύχθηκε ἀρχικὰ ἀπὸ τοὺς οἰκογενειακοὺς γιατρούς, οἱ ὁποῖοι προσπάθησαν νὰ παρακολουθήσουν καὶ νὰ καταγράψουν ἀποτελεσματικὰ καὶ ἀξιόπιστα τὴν ἰατρικὴ ἱστορία τῆς οἰκογένειας (Jolly et al, 1980; Medalie, 1978; Mullins & Seely, 1984; Rakel, 1977). Ἦταν ἐκεῖνοι δέ οἱ ὁποῖοι πρότειναν καί σταθεροποίησαν τά γενεογραμματικά σύμβολα.

Τὸ Γενεόγραμμα στὴν Θεραπεία Οἰκογένειας εἰσήχθη καί ἀναπτύχθηκε ἀπὸ τόν Bowen (1978) καί τὴ συστημικὴ θεώρησή του γιὰ τὴν οἰκογένεια. Στὶς δικές του δέ ἔννοιες βασίστηκε τὸ ἐννοιολογικὸ πλαίσιο γιὰ τὴν ἀνάλυση τῶν Γενεογραμματικῶν τύπων. Ἡ βασικὴ ὑπόθεση, στὴν ὁποία στηρίζεται ἡ λειτουργία τοῦ Γενεογράμματος, εἶναι ὅτι τὰ συμπτώματα ἀντανακλοῦν τὴν προσπάθεια προσαρμογῆς ἑνός συστήματος στὸ συνολικὸ πλαίσιο, κατά τήν διάρκεια μιᾶς συγκεκριμένης χρονικῆς περιόδου (Bowen, 1978). Συγκεκριμένα, γεγονότα πού ἐμφανίζονται στὸ ἐδῶ-καὶ-τώρα συνδέονται μὲ σημεῖα στὸν κύκλο ζωῆς τῆς οἰκογένειας. Ἡ σύνδεση αὐτή δὲν εἶναι ὁρατή. Ὡστόσο, τὰ γεγονότα -συμπτώματα ἐμφανίστηκαν εἴτε γιὰ νὰ διατηρήσουν ἢ νὰ ἀλλάξουν ἕνα πρότυπο σχετίζεσθαι τοῦ παρελθόντος, εἴτε  γιὰ νὰ προστατέψουν τὴν κληρονομιὰ πού προέρχεται ἀπὸ προηγούμενες γενεές. Οἱ προσπάθειες αὐτὲς προσαρμογῆς ἑδράζονται στὸ βιολογικὸ, τὸ διαμεσοψυχικό καὶ τὸ διαπροσωπικό ἐπίπεδο. Πρόκειται γιὰ μία πολυγενεολογικὴ μεταβίβαση στὰ πρότυπα τῶν οἰκογενειῶν.

Ἡ δημιουργία ἑνὸς Γενεογράμματος περιλαμβάνει τρία στάδια:

1) τὴν χαρτογράφηση τῆς οἰκογενειακῆς δομῆς,

2) τὴν καταγραφὴ τῶν πληροφοριῶν γύρω ἀπὸ τὴν οἰκογένεια καὶ

3) τὴν γραμμικὴ ἀπεικόνιση τῶν οἰκογενειακῶν σχέσεων (McGoldrick & Gerson, 2008).

Ἀφοῦ χαρτογραφηθεῖ ἡ δομὴ τῆς οἰκογένειας τότε ἀρχίζει ἡ προσθήκη πληροφοριῶν, σχετικῶν μὲ τὴν  οἰκογένεια, ὅπως δημογραφικὲς πληροφορίες, πληροφορίες γιὰ τὰ πρότυπα τοῦ σχετίζεσθαι, γιὰ τὰ πρότυπα τῆς οἰκογενειακῆς λειτουργικότητας ἤ δυσλειτουργίας, γιὰ τοὺς δεσμοὺς τῆς οἰκογένειας μὲ τὴν κοινότητα, γιὰ κρίσιμα οἰκογενειακὰ γεγονότα, ὅπως σημαντικὲς μεταβατικὲς περίοδοι, μεταβολὲς στὶς σχέσεις, μεταναστεύσεις, ἀπώλειες καὶ ἐπιτυχίες. Σὲ αὐτὴν τὴ φάση τοῦ Γενεογράμματος ἐνδείκνυται νὰ κατασκευαστεῖ καί ἕνας πίνακας μὲ τὶς σημαντικότερες γιὰ τὴν οἰκογένεια ἡμερομηνίες καὶ χρονολογίες.

Ἡ ἑρμηνεία τοῦ Γενεόγραμματος βασίζεται στίς ἀρχές τῆς συστημικῆς οἰκογενειακῆς θεραπείας. Μελετᾶται: ἡ βασική οἰκογενειακή δομή, ἡ σειρά τῶν ἀδελφῶν,  ἡ λειτουργία τῆς οἰκογένειας, τά τρίγωνα καί ὁ κύκλος ζωῆς. Ὁ Bowen (1978) ὑπέθετε ὅτι τά οἰκογενειακά πρότυπα τῆς λειτουργικότητας, τῶν σχέσεων, τῆς δομῆς συνεχίζουν ἤ ἀλλάζουν ἀπό τή μία γενεά στήν ἄλλη. Οἱ οἰκογένειες ὀργανώνονται ἐπάνω σὲ βιολογικές, νομικές καί  συναισθηματικὲς δομές, καθώς καὶ μὲ βάση τὴ γενεά, τὴν ἡλικία, τὸ φύλο καὶ ἄλλους παράγοντες. Τὸ σημεῖο στὸ ὁποῖο κάποιος βρίσκει τὴ θέση του στὴν οἰκογενειακὴ δομή μπορεῖ νὰ ἐπηρεάσει τὴ λειτουργικότητα, τὰ πρότυπα τοῦ σχετίζεσθαι καὶ τὸν τύπο τῆς οἰκογένειας. Ἡ συστημικὴ αὐτή θεώρηση ἀφορᾶ τόσο τὴν κατανόηση τοῦ «ἐδῶ καὶ τώρα» τῆς οἰκογένειας ὅσο καὶ τὸ ἱστορικό της πλαίσιο, δηλαδή καί τίς ὁριζόντιες καί κάθετες διαστάσεις της.

Ἡ τεχνική τοῦ Γενεογράμματος στηρίζεται σὲ μεγάλο βαθμὸ καί στὴν Πολυγενεολογικὴ προσέγγιση στὴ Θεραπεία Οἰκογένειας, ἡ ὁποία δὲν διαφέρει οὐσιαστικά ἀπὸ τήν θεώρηση τοῦ Bowen. Αὐτὴ ἡ προσέγγιση ἀναγνωρίζει ὅτι ἡ οἰκογένεια μπορεῖ νὰ εἶναι ταυτοχρόνως τὸ πρόβλημα καὶ ἡ λύση γιὰ τὰ μέλη της. Στόχος λοιπὸν τῆς θεραπείας εἶναι νὰ αὐξηθοῦν οἱ θετικὲς ἐπιρροὲς τῆς οἰκογένειας γιὰ τὴν ἐπίλυση τῶν προβληματικῶν περιοχῶν.

Ἐκτὸς ὅμως ἀπὸ τὶς δύο προαναφερθεῖσες θεωρητικὲς προσεγγίσεις, οἱ ὁποῖες εἶναι καὶ οἱ βασικότερες γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς τεχνικῆς τοῦ Γενεογράμματος, ὑπάρχουν καὶ ἄλλες κλινικὲς θεωρίες τοῦ Γενεογράμματος οἱ ὁποῖες προέρχονται ἀπό τήν μελέτη:

α. Τῆς Ἔνταξης τῆς Οἰκογένειας στό Εὐρύτερο Κοινωνικὸ Σύστημα.

β. Τῆς Ἀπεμπλοκῆς τοῦ Συστήματος.

γ. Τῆς Ἀποσαφήνισης τῶν Οἰκογενειακῶν Προτύπων.

δ. Τῆς Ἐπαναπλαισίωσης-Ἀποσυμφόρησης τῶν Οἰκογενειακῶν Προβλημάτων.

ε. Τῆς Σύνδεσης τῆς Οἰκογένειας μέ τήν Ἱστορία της.

Ἄλλες ἐφαρμογές τοῦ Γενεογράμματος:

•Στή Θεραπεία τῶν Ζευγαριῶν  τό Γενεόγραμμα ἀποτελεῖ ἕνα μέσον γιά τόν ἐντοπισμό προβληματικῶν περιοχῶν.

•τὸν Ἐπαγγελματικὸ Προσανατολισμό, τὸ Γενεόγραμμα καριέρας ἀνακαλύπτει τό  ἐπαγγελματικό δένδρο τῆς οἰκογένειας, τό ὁποῖο συνιστᾶ τό πιό γνωστό καί ποιοτικά ἀξιόπιστο ἐργαλεῖο γιά τήν διερεύνηση τοῦ πῶς ἡ οἰκογένεια ἐπηρεάζει τό ἄτομο στήν ἐπιλογή τοῦ ἐπαγγέλματός του.

Ἐπίσης, τά Γενεογράμματα χρησιμοποιοῦνται στὴν Ἐποπτεία τῶν ἐκπαιδευόμενων στὴ Θεραπεία Οἰκογένειας. Ὁ Bowen, τό 1974, ἔθεσε πρῶτος ἕναν σημαντικό στόχο γιά τή θεραπεία καί αὐτός ὁ στόχος ἦταν ὁ καλά διαφοροποιημένος ἑαυτός τοῦ θεραπευτῆ ἀπό τόν πελάτη. Ἀνακάλυψε ὅτι οἱ ἐποπτευόμενοί του προσπαθοῦσαν νά ἐφαρμόσουν τίς ἰδέες του γιά τήν διαφοροποίηση τοῦ ἑαυτοῦ τους στίς δικές τους οἰκογένειες καταγωγῆς. Ξεκίνησε, τότε, στήν ἐποπτεία νά δίνει λιγώτερη ἔμφαση στόν πελάτη καί περισσότερη στήν οἰκογένεια καταγωγῆς τῶν θεραπευτῶν. Ὁ στόχος εἶναι οἱ ἐποπτευόμενοι νά κατανοήσουν τή διαφορά ἀνάμεσα στή διανοητική καί συναισθηματική τους λειτουργία καί νά μποροῦν νά ἔχουν μία ἐπιλογή ὡς πρός τόν τρόπο συμπεριφορᾶς τους. Πιό συγκεκριμένα, αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ συμπεριφορά τῶν θεραπευτῶν καθορίζεται περισσότερο ἀπό τίς δικές τους ἀνάγκες καί ἐπιθυμίες καί λιγώτερο ἀπό ἐκεῖνες τῶν πολύ κοντινῶν τους ἀνθρώπων. Οἱ ἐπαρκῶς διαφοροποιημένοι θεραπευτές δέν προβάλλουν τήν εὐθύνη τῶν συναισθημάτων τους σέ κάποιον ἄλλον, τόσο ἐντός ὅσο καί ἐκτός  θεραπευτικῆς διαδικασίας (Storm & Todd, 1997).

Ὁ Skynner (1976), ἐμπνευστής τοῦ Ὁμαδικοαναλυτικοῦ (group-analytic) μοντέλου στὴ Θεραπεία Οἰκογένειας, ἔχει ἀναφερθεῖ στὴ σημασία τῆς ἐποπτείας. Τονίζει ὅτι σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις μπορεῖ νὰ μὴν χρειάζεται νὰ διαχωρίζεται ἀπὸ τὴ θεραπεία. Ἡ συνεχὴς ἐποπτεία, σὲ μία ἐποπτικὴ ὁμάδα μὲ ἕναν ἔμπειρο συνάδελφο καὶ ἄλλους ἐπαγγελματίες, εἶναι μία ἐποικοδομητικὴ διαδικασία. Βοηθᾶ στὴν βελτίωση τῆς συνθεραπευτικῆς σχέσης. Ἀκόμη, βοηθᾶ τὸν οἰκογενειακὸ θεραπευτή νὰ εἶναι πιὸ ἀνοικτός, πιὸ εὐέλικτος, πιὸ δεκτικός, πιὸ ἱκανὸς στό νὰ ἐμπλέκεται καὶ νὰ δεσμεύεται, χωρὶς νὰ χάνει τὴν ἰσορροπία του. Ὑπογραμμίζει, ἐπίσης, ὅτι ἰδιαιτέρως σημαντικὴ εἶναι ἡ προσωπικὴ θεραπεία τοῦ οἰκογενειακοῦ θεραπευτοῦ, ὥστε νὰ βοηθηθεῖ ἀκόμη περισσότερο στήν διαδικασία ἐμπλοκῆς καὶ ἀπεμπλοκῆς του ἀπό τὴν οἰκογένεια καταγωγῆς του καί, κατά συνέπειαν, ἀπό τήν ἐργασία του μέ ἄλλες οἰκογένειες.

Τὸ Ἰνστιτοῦτο Θεραπείας Οἰκογένειας, τοῦ Ἀνοικτοῦ Ψυχοθεραπευτικοῦ Κέντρου, ἐνστερνιζόμενο τὴ γενική θεώρηση τοῦ Skynner (1981) γιὰ τὴν ἐποπτεία καὶ τὴν προσωπική θεραπεία τῶν ἐκπαιδευομένων καὶ ἔχοντας ἀναπτύξει τὸ Ὁμαδικοαναλυτικὸ μοντέλο ἐποπτείας (Τσέγκος, 2002), ἀξιοποιεῖ τὸ Γενεόγραμμα γιὰ τὸν σκοπό αὐτόν. Συγκεκριμένα, οἱ τριτοετεῖς καὶ τεταρτοετεῖς ἐκπαιδευόμενοι, παρακολουθοῦν μία δεκαπενθήμερη ὁμάδα ἐποπτείας, ἡ ὁποία ἀπαρτίζεται ἀπὸ τοὺς ἴδιους καὶ ἕναν ἔμπειρο παρατηρητή. Σ’ αὐτὴν τὴν ὁμάδα, ὁ κάθε ἐκπαιδευόμενος κατασκευάζει τὸ δικό του Γενεόγραμμα σὲ ἕναν μεγάλο πίνακα. Στὴ συνέχεια, μὲ βάση ἕνα πρωτόκολλο, τὸ ὁποῖο ἔχει δημιουργηθεῖ γιὰ τὶς συγκεκριμένες ἀνάγκες, ἡ ὁμάδα προχωρᾶ στὴν ἑρμηνεία τοῦ Γενεογραμματικοῦ χάρτη. Τὸ πρωτόκολλο ἔχει δημιουργηθεῖ μὲ βάση τοὺς ἄξονες ποὺ ἡ βιβλιογραφία ἀναφέρει, γιὰ τὸ πῶς «διαβάζουμε» τὸ Γενεόγραμμα.

Ἡ διαδικασία αὐτή βοηθᾶ τοὺς ἐκπαιδευομένους νὰ γνωρίσουν τὶς γενεὲς τῆς οἰκογένειάς τους καὶ νὰ ὁδηγηθοῦν σὲ συμπεράσματα, τὰ ὁποῖα μπορεῖ νὰ τοὺς βοηθήσουν στὴν προσωπική τους ἐξέλιξη. Διότι ὅπως ἀναδείχθηκε ἀνωτέρω, ἡ ἐπεξεργασία προσωπικῶν δυσκολιῶν εἶναι κεφαλαιώδους σημασίας γιὰ τὴν ἐργασία κάθε οἰκογενειακοῦ θεραπευτῆ, καὶ τὸ προσωπικὸ Γενεόγραμμα τοῦ σπουδαστοῦ προσφέρει τὴ δυνατότητα γιὰ μιά νέα ἐπεξεργασία τῆς δυναμικῆς τῆς οἰκογένειας καταγωγῆς του.  Ἐπίσης, μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο ἐκπαιδεύονται στό νὰ μποροῦν νὰ χρησιμοποιοῦν, τὸ Γενεόγραμμα στὴν ἐργασία τους μὲ δύσκολα περιστατικά. Μαθαίνουν μέσα ἀπὸ τὴν ἐποπτικὴ αὐτή διαδικασία, πῶς τὸ Γενεόγραμμα μπορεῖ νά δώσει μία συνθετικὴ εἰκόνα γιὰ τὴν οἰκογένεια. Ἐπιπροσθέτως, μαθαίνουν πῶς, ὅταν ἐργάζονται μὲ ἕνα ἄτομο, νὰ μποροῦν νὰ σκέφτονται τὸ σύστημα, τό ὁποῖο ὑπάρχει πίσω ἀπὸ τὸ ἄτομο.

Ἔχοντας περιγράψει τή διαδικασία τοῦ Γενεογράμματος καί τίς ἐφαρμογές του, διαπιστώνουμε ὅτι ὑπάρχουν πολλά εἴδη Γενεογράμματος (τά πολυεστιασμένα Γενεογράμματα, κατηγοριοποιήσεις τῶν βασικῶν Γενεογραμμάτων, Γενεόγραμμα οἰκογενειακοῦ παιχνιδιοῦ).  Ὡστόσο, παρά τήν διάδοση τῶν Γενεογραμμάτων, αύτά δὲν χρησιμοποιοῦνται εὐρέως στὴν κλινικὴ πρακτική. Οἱ DeMaria et.al. (1999) ἐντοπίζουν πέντε περιορισμοὺς πού θεωροῦν ὅτι ἐπεξηγοῦν τὴν περιορισμένη χρήση τῶν Γενεογραμμάτων:

1) Τὰ Γενεογράμματα τείνουν νὰ εἶναι στατικὰ καὶ οἱ πληροφορίες οἱ ὁποῖες συγκεντρώνονται εἶναι πολλὲς καὶ αὐτὸ ὁρισμένες φορὲς μπορεῖ νὰ δυσκολέψει τὸ χειρισμό τους.

2) Ἡ ἐπικέντρωση στὴ σχέση θεραπευτοῦ -θεραπευομένου μπορεῖ νὰ γίνεται συχνὰ δεσμευτικὴ καὶ νὰ καθορίζει τὴ θεραπευτικὴ πορεία.

3) Ἡ ἀλήθεια ποὺ διαπραγματεύεται τὸ Γενεόγραμμα εἶναι ἡ ἱστορικὴ ἀλήθεια καὶ ὄχι ἡ ἀφηγηματικὴ ἀλήθεια.

4) Τὰ σύμβολα γιὰ τὴ χαρτογράφηση τῶν οἰκογενειακῶν σχέσεων δὲν εἶναι συγκεκριμένα καί διάφοροι θεραπευτὲς  χρησιμοποιοῦν διαφορετικὰ σύμβολα. Αὐτὰ πρέπει νὰ σταθεροποιηθοῦν καὶ νὰ ἑνοποιηθοῦν.

5) Ἡ ἠλεκτρονικὴ ἐφαρμογὴ τῆς τεχνικῆς τόσο σὲ θέματα δεοντολογίας ὅσο καὶ ἐφαρμογῆς χρειάζεται περαιτέρω ὀργάνωση.

Οἱ ἀνωτέρω συγγραφεῖς ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ μεγαλύτερη ἐξάσκηση στὰ Γενεογράμματα ἴσως βοηθήσει στὴν ἀπόκτηση μεγαλύτερης εὐελιξίας, κυρίως σὲ σχέση καὶ μὲ τοὺς περιορισμοὺς τοὺς ὁποίους ἀναφέρουν. Ἐν συνεχείᾳ ἡ κ. Γαλάνη, πραγματοποιεῖ τό Γενεόγραμμα μιᾶς κλινικῆς περίπτωσης, τό ὁποῖο ἑρμηνεύει, συζητᾶ μέ τόν θεραπευόμενο καί ἀξιοποιεῖ τά εὑρήματά του στήν θεραπεία. Τέλος, σχολιάζει κριτικά τήν ὅλη διαδικασία.

Συμπερασματικά, τὸ Γενεόγραμμα ἀποτελεῖ μία διαδεδομένη καὶ ἀποτελεσματικὴ τεχνικὴ γιὰ τὴν κατανόηση τῆς οἰκογενειακῆς δομῆς, τῆς ἱστορίας τῆς οἰκογένειας καὶ τῆς θέσης τοῦ κάθε μέλους στὴν ἱστορία αὐτή. Ἡ σωστὴ ἐφαρμογὴ τοῦ Γενεογράμματος ἀπαιτεῖ ἐπαρκῆ θεωρητικὴ κατάρτιση, ἐξειδικευμένη γνώση καὶ κλινικὴ ἐμπειρία, διότι ὁ θεραπευτὴς πρέπει νὰ εἶναι σοβαρά ἐκπαιδευμένος γιὰ νὰ μπορεῖ νὰ ἀξιολογεῖ πότε εἶναι ἡ κατάλληλη στιγμὴ στὴ θεραπεία γιὰ νὰ χρησιμοποιηθεῖ τὸ Γενεόγραμμα, καὶ κατόπιν νὰ συνθέσει τὶς πληροφορίες καὶ νὰ ἑρμηνεύσει τόν  Γενεογραμματικὸ χάρτη, πρός ὄφελος τοῦ θεραπευομένου.

Ὁλοκληρώνοντας, καταλήγουμε ὅτι στὴν τεχνική τοῦ Γενεογράμματος συμβαίνει αὐτὸ ποὺ χαρακτηριστικὰ ἀναφέρει ὁ Skynner (1981): «Ὁ θεραπευτής καὶ ἡ οἰκογένεια ἀλληλεπιδροῦν ὥστε νὰ διευκολύνουν τὴ διαδικασία ἀνάπτυξης καὶ ἐξέλιξης ἀμφοτέρων τῶν πλευρῶν. Ἡ οἰκογένεια ἐκλαμβάνεται ὡς ἕνα ὑποσύστημα τῆς ἐκτεταμένης οἰκογένειας, ἡ ὁποία ἀνήκει σὲ ἕνα εὐρύτερο δίκτυο σχέσεων, προερχόμενο ἀπὸ τὴν τάξη ἢ τὴν κουλτούρα στὴν ὁποία ἀνήκει. Καὶ αὐτὸ τὸ εὐρύτερο σύστημα θὰ ἐμπλακεῖ στὴ θεραπεία περισσότερο ἢ λιγώτερο, ἀνάλογα μὲ τὴν κάθε περίπτωση».